Jak będzie rozwijać się Kalisz? Analiza studium
Dokumentem, który służy kształtowaniu ładu przestrzennego w mieście jest studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Aktualne studium dla Kalisza uchwalone zostało w 2019 roku. Analizując je można zapoznać się z perspektywami rozwoju miasta, a przy okazji ocenić, czy samo studium jest zachowawczym planem niewybiegającym zbytnio w przyszłość, czy może utopijną wizją bez szans na realizację. Na końcu artykułu znajdują się linki dla dociekliwych do pobrania aktualnego studium z 2019 roku i archiwalnego z 2009 roku.
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego (dalej: studium) jest strategicznym dokumentem określającym politykę przestrzenną na terenie gminy, a przez to zasadniczo wpływającym na możliwości i kierunki rozwoju miasta. Bezpośrednio nie ma ono mocy prawnej, lecz tworzy lokalnym władzom samorządowym wytyczne do uchwalania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego – szczegółowych aktów prawa miejscowego – oraz zawiera proponowane rozwiązania kluczowe dla racjonalnego i spójnego rozwoju całego miasta, uwzględniając także największe planowane inwestycje. Studium musi także wykazywać zgodność z dokumentami planistycznymi opracowanymi na szczeblu krajowym (koncepcją przestrzennego zagospodarowania kraju) i wojewódzkim. Na zasadność istnienia studium wskazuje sama historia Kalisza – bez analogicznych dokumentów i planowania z wyprzedzeniem kilkudziesięciu lat nie mogłyby powstać ani aleja Wojska Polskiego, ani tzw. Trasa Stanczukowskiego, ani Trasa Bursztynowa – ich budowę planowano już w pierwszej połowie XX wieku.
Studium z 2009 roku powstało jako zmiana poprzedniego, przyjętego w 2005 roku. Czytane dzisiaj wydaje się przestarzałe, wiele przyjętych rozwiązań było pozbawionych argumentacji i niewątpliwie wymagało zmiany. Droga do powstania aktualnego studium była jednak długa. Już w 2011 roku zdecydowano o przystąpieniu do sporządzenia zmiany obowiązującego od dwóch lat dokumentu, niemniej procedura mimo upływu kolejnych niemal pięciu lat nie doczekała się zakończenia, w dodatku miasto planowało zmienić zapisy dla całego obszaru gminy, co nie mieściło się w możliwościach prawnych „zmiany” studium, dlatego w lutym 2016 roku Rada Miejska Kalisza przyjęła uchwałę, zgodnie z którą przystąpiła do sporządzenia nowego studium, mającego być dostosowanym do obowiązującego prawa (w międzyczasie w 2010 roku zmienił się plan zagospodarowania przestrzennego województwa, a ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji zwiększyła zakres określanych w studium ustaleń). Ponadto planowano umieścić w dokumencie zapisy dotyczące tworzenia nowych terenów pod inwestycje i zabudowę mieszkaniową, a także wykluczyć całkowicie możliwość powstawania nowych wielkopowierzchniowych obiektów usługowych (na przykład galerii handlowych). Już w grudniu 2016 roku pojawił się dokument, który określano mianem „projektowanego studium”. W listopadzie 2017 roku Rada Miejska przyjęła nowe studium zawierające zbliżone ustalenia do wyłożonego w poprzednim roku. Nie był to jednak koniec drogi do ostatecznego uchwalenia dokumentu – rok później Wojewoda Wielkopolski zaskarżył uchwałę, a Wojewódzki Sąd Administracyjny w Poznaniu stwierdził jej nieważność w marcu 2019 roku. Po poprawieniu zarzucanych błędów (w części dotyczącej bilansu terenów przeznaczonych pod zabudowę) studium przyjęto uchwałą Nr XIV/215/2019 Rady Miasta Kalisza z dnia 26 września 2019 r. Co ciekawe, zasadniczo powtarza ono jednak ustalenia przyjęte w 2017 roku (na przykład rysunek kierunków zagospodarowania przestrzennego różni się tylko herbem miasta). Fakt, że dokument nie jest tak świeży jak się wydaje na pierwszy rzut oka, potwierdza opieranie się w nim o stan zagospodarowania miasta z 2016 roku oraz dane GUS częściowo jeszcze z 2014 roku.
Rysunek Struktury przestrzennej poprzedniego studium, z 2009 roku, https://www.bip.kalisz.pl//index.php?file=studium_archiwum.htm
Opracowanie zostało wykonane przez firmę SoftGIS z Wrocławia. Składa się z obszernej części tekstowej oraz rysunków: kierunków zagospodarowania przestrzennego (jedna plansza) i uwarunkowań zagospodarowania przestrzennego (dwie plansze). Tekst studium, również podzielony na dwa działy –uwarunkowań i kierunków, szczegółowo omawia zawarte na planszach ustalenia. Uwarunkowania wynikające z położenia administracyjnego i geograficznego zawierają statystyki dotyczące liczby ludności i gęstości zaludnienia poszczególnych osiedli wraz z pomocniczymi mapami. Interesujące są tabele i mapy dotyczące struktury użytkowanego terenu w mieście, z których wynika między innymi, że ponad 60% powierzchni miasta zajmują użytki rolne. Mapy terenów zajętych przez budownictwo mieszkaniowe, usługowe i przemysłowe wskazują na dość istotne ciążenie intensywnej zabudowy na południowy zachód od historycznego centrum, co jest jeszcze bardziej widoczne, gdy spojrzy się na mapę z zaznaczonymi naraz wszystkimi formami zabudowy. Spowodowany decyzjami sprzed dziesiątek lat, przede wszystkim o lokalizacji dworca kolejowego oraz dzielnic bloków mieszkalnych, asymetryczny rozwój Kalisza przekłada się na zmniejszenie ruchu i znaczenia funkcjonalnego Głównego Rynku i okolic na rzecz przede wszystkim okolic ulicy Górnośląskiej i Dobrzeca. Jest to jedna z kilku kluczowych spraw warunkujących możliwości rozwoju Kalisza, nieuwzględniona jednak należycie przez autorów studium.
Tereny zabudowane (brązowy, beżowy) na mapie Geoportalu, https://mapy.geoportal.gov.pl/imap/Imgp_2.html
Jako uwarunkowania wynikające ze stanu ładu przestrzennego i wymogów jego ochrony wskazuje się między innymi, wspomnianą już wcześniej, nieproporcjonalną dominację terenów związanych z funkcją rolniczą, a także wyraźnie wykształcone centrum, rozdzielenie funkcjonalne poszczególnych typów zabudowy (skupiających się w enklawach osiedli mieszkaniowych albo miejsc koncentracji usług i przemysłu) przy dość równomiernym, pozytywnie ocenianym, rozmieszczeniu funkcji usługowych na obszarze miasta. Spośród uwarunkowań wynikających ze stanu środowiska niekorzystne dla sytuowania nowej zabudowy są przede wszystkim zagospodarowane tereny zielone oraz tereny zalewowe Prosny i Swędrni, a także płaskie niewyniesione tereny w dolinie Prosny i wzdłuż jej dopływów. Ciekawe wydaje się zalecenie ochrony części gruntów rolnych na terenie miasta, ze względu na dobre gleby II i III klasy bonitacyjnej (niecałe 20% wszystkich terenów rolniczych w mieście, przede wszystkim występują na Dobrzecu, Tyńcu, Chmielniku i Majkowie). Na ograniczenia w przekształcaniu terenów wpływ mają również obszary przyrody chronionej jako rezerwat (Torfowisko Lis) i obszar Natura 2000 (Dolina Swędrni).
W części dotyczącej uwarunkowań wynikających ze stanu dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej studium podkreśla istotną rolę, jaką spełnia bogata historia miasta i zachowane dziedzictwo. Wpisy do rejestru zabytków układów urbanistycznych i ruralistycznych (dawnych wsi włączonych w granice Kalisza) determinują możliwości rozwoju zabudowy na tych terenach, podobnie jak stanowiska archeologiczne, cmentarze, założenia parkowe i zabytkowe budynki. Wyznaczono strefy ochrony konserwatorskiej, krajobrazu, reliktów i obserwacji archeologicznych oraz ekspozycji historycznego układu przestrzennego.
Jako dobry prognostyk dla rozwoju gospodarczego Kalisza wskazano spadek bezrobocia oraz działania władz, które wspierają i powinny wspierać dalej przedsiębiorczość, tworząc warunki dla rozwoju małych i średnich firm oraz wyznaczając nowe tereny aktywności gospodarczej dla dużych przedsiębiorstw. Potrzeby mieszkańców w zakresie oświaty, istniejących instytucji kulturalnych i ochrony zdrowia wydają się być dobrze zaspokojone, w związku z czym, także ze względu na zmniejszającą się liczbę ludności Kalisza, nie przewiduje się działań diametralnie rozwijających te gałęzie usług. Studium zaleca jednak zwiększanie ilości terenów przeznaczonych ogółem na usługi, a także rekreację i zieleń urządzoną.
Wyznaczając tereny budowlane w studium wzięto pod uwagę możliwości finansowe miasta, gdyż do jego zadań należy wykup gruntów, budowa ulic, infrastruktury technicznej i społecznej – aczkolwiek dopiero na etapie sporządzania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Przy każdorazowym sporządzeniu takiego dokumentu przygotowuje się prognozę skutków finansowych jego uchwalenia, związanych z powyższymi obowiązkami. Z tego powodu nieracjonalne byłoby wyznaczenie zbyt rozległych terenów pod zabudowę albo lokowanie ich pośrodku pól, gdyż w realiach umiarkowanego popytu skutkowałoby to dużym rozproszeniem budynków przy jednoczesnej konieczności zapewnienia do nich rozbudowanej sieci dróg i infrastruktury. W studium, z uwagi na dobrą sytuację budżetową miasta, uznano za możliwe wskazanie nowych terenów pod inwestycje.
Na potrzeby dokumentu sporządzony został bilans terenów, który posłużył za podstawę do analizy zapotrzebowania na poszczególne powierzchnie. Uwzględniając zwiększającą się w ostatnich latach powierzchnię mieszkania przypadającą na jednego mieszkańca i zakładając dalszą tendencję wzrostową, oszacowano, że w roku 2044 mimo odpływu ludności zapotrzebowanie na powierzchnię terenów mieszkaniowych w Kaliszu wynosić będzie ponad 453 ha więcej niż w 2014 roku.
Szacowanie pożądanej powierzchni zagospodarowania terenów na funkcje usługowe i przemysłowe jest trudniejsze do jednoznacznego określenia, zwłaszcza że w przypadku przemysłu sama rezerwa terenowa przyciąga potencjalnych inwestorów, a nie odwrotnie. Po przeanalizowaniu całego obszaru miasta, wyłączając tereny niemożliwe lub trudne do zagospodarowania (na przykład tereny zieleni, wód, zagrożone powodzią, strefy ochronnej ujęcia wody wzdłuż Prosny, wzdłuż gazociągu, pod liniami wysokiego napięcia, zamknięte i kolejowe) oszacowano chłonność terenów o w pełni wykształconej zwartej strukturze funkcjonalno-przestrzennej na 3112,15 ha, przy znacznie mniejszym zapotrzebowaniu (łącznie 744,57 ha).
Należy pamiętać, że studium stanowi jedynie podstawę do sporządzania planów miejscowych, które pokrywają obecnie zaledwie nieco ponad 20% powierzchni Kalisza. Zadania związane ze studium będące w kompetencji gminy oceniono na możliwe do realizacji w perspektywie 30 lat. Sprzyjającymi czynnikami są rozwinięty układ drogowy, a także zelektryfikowanie całego miasta oraz bardzo dobrze rozwinięte sieci wodociągowa i kanalizacyjna, doprowadzone do ponad 95% gospodarstw domowych.
Studium wskazuje, że szczególnie dużo wysiłku należy włożyć w spowolnienie trendu wyludniania się Kalisza, co można osiągnąć zapewnianiem nowych miejsc pracy. Przy dużym potencjale dla rozwoju terenów aktywności gospodarczej oraz istnieniu specjalnych stref ekonomicznych Kalisz może być atrakcyjny dla inwestorów. Potrzeby zintensyfikowania działań wspierających przedsiębiorczość w ramach Aglomeracji Kalisko-Ostrowskiej, a także wyznaczenia kolejnych zwartych, dobrze skomunikowanych i uzbrojonych terenów pod działalność inwestycyjną powinny być kluczowe.
Rysunek Kierunków zagospodarowania przestrzennego obowiązującego studium z 2019 roku, https://www.bip.kalisz.pl//index.php?file=studium.htm
Druga część tekstu studium dotyczy kierunków zmian w strukturze przestrzennej miasta oraz w przeznaczeniu terenów i jest znacznie krótsza niż dział poświęcony uwarunkowaniom, ale przy tym ciekawsza w kontekście planowanych rozwiązań. Obszar Kalisza podzielono na strefy funkcjonalne: śródmiejską, miejską, podmiejską, aktywności gospodarczej, sportu i rekreacji oraz terenów otwartych. Tak sztywne rozdzielanie nie sprzyja korzystnemu rozwojowi przestrzennemu, tworząc niepotrzebne bariery, rozpraszając zabudowę, zwiększając odległości pomiędzy miejscem zamieszkania a miejscem pracy, przyczyniając się do „wymierania” dzielnic o pewnych porach dnia. W dużym stopniu jest to jednak podział zastany, wynikający z dotychczasowego rozwoju przestrzennego Kalisza. Dużo sensowniejszym byłoby jednak znajdowanie niezagospodarowanych lub zdegradowanych terenów w istniejącej tkance miejskiej z potencjałem na ich przekształcenie, przyczyniając się do powstawania zwartych, wielofunkcyjnych osiedli.
W studium w porównaniu do poprzedniego wyznaczono ok. 170 ha nowych terenów pod zainwestowanie, co łącznie z pozostałymi i istniejącymi wynosi ok. 4267 ha. Najwięcej nowych terenów – 69 ha – wyznaczono na południowy wschód od ulicy Poligonowej – zlokalizowanie tam monofunkcyjnej zabudowy mieszkaniowej o niskiej intensywności stanowić ma kontynuację osiedla znajdującego się po drugiej stronie ulicy, już na terenie Kościelnej Wsi. Pomysł ten nie wydaje się zły – niesymetryczny rozwój zabudowy w tamtym rejonie już dawno mógłby zostać rozszerzony na obszar Kalisza, gdzie teren o delikatnym spadku, otwierający malowniczą perspektywę na miasto, zajęty jest w całości przez pola uprawne. Problemem jest jednak zintegrowanie tego osiedla z resztą miasta, tak by nie stanowiło osobnej enklawy – sypialni miasta (dziś wielu mieszkańców osiedla w Kościelnej Wsi skazanych jest na codzienne dojazdy do Kalisza z racji bardzo słabej oferty usługowej). Znaczna odległość od centrum nie jest tutaj sprzymierzeńcem, podobnie jak istniejący gazociąg i planowana w studium obwodnica, które skutecznie uniemożliwiają wytworzenie ciągłości w tkance miejskiej. Dodatkowym problemem jest wąska, wyłożona betonową kostką, ulica Poligonowa, stanowiąca główny dojazd do obecnego i przyszłego osiedla. W studium nie zaplanowano alternatywnego dojazdu do nowego osiedla np. od ulicy Bursztynowej.
Tereny w pobliżu ulicy Poligonowej, fragment rysunku Kierunków zagospodarowania przestrzennego obowiązującego studium z 2019 roku, https://www.bip.kalisz.pl//index.php?file=studium.htm
Innym istotnym terenem z zaplanowaną zabudową mieszkaniową, tym razem jednorodzinną, jest rejon ulicy Piaszczystej. W studium nadmieniono, iż „są to tereny, dla których wydano decyzje o warunkach zabudowy”, co obnaża niemoc planistyczną i błędną kolejność działań – najpierw powinno się całościowo zaplanować tereny pod możliwą zabudowę, a dopiero później przechodzić do szczegółowych rozwiązań dla konkretnych działek. W tym przypadku zrobiono na odwrót, sankcjonując pomysł ulokowania przy granicy miasta na dwóch działkach łanowych wynikowo zaplanowanego zespołu domków szeregowych. Teren o powierzchni około 42 ha, który już teraz jest dość różnorodnie i chaotycznie zabudowany, nie miał szans na właściwe zagospodarowanie bez uchwalenia planu miejscowego. Postanowiono go zatem sporządzić, za co władzom miasta należą się słowa pochwały. Sam plan, przymykając oko na rzeczony fragment, dla którego wydano warunki zabudowy i zaplanowano zespół domków oraz pomijając sam fakt sensowności lokowania nowego osiedla w dużym oddaleniu od gęstej tkanki miejskiej, prezentuje się spójnie, a zastosowane rozwiązania są logiczne. Ponownie jest to jednak rozrost przedmieść, zamiast inwestowania w centrum miasta.
Tereny w pobliżu ulicy Piaszczystej, fragment rysunku Kierunków zagospodarowania przestrzennego obowiązującego studium z 2019 roku, https://www.bip.kalisz.pl//index.php?file=studium.htm
W studium słusznie przewidziano kontynuację istniejącej strefy inwestycyjnej w rejonie ulicy Inwestorskiej i poszerzono ją o około 32 ha. Z innych ciekawych planów przeznaczono 8,5 ha pod rezerwę na cmentarz przy ulicy Poznańskiej, przed skrzyżowaniem z planowaną obwodnicą. Względem poprzedniego studium przywrócono funkcję rolniczą na 43 ha niezagospodarowanych terenów przeznaczonych pod zabudowę mieszkaniową ze względu na brak zainteresowania inwestycyjnego. W dalszej części dokumentu ponownie omówiono kwestię ochrony krajobrazu i środowiska, a także dziedzictwa kulturowego. Wyrażono trafną propozycję, aby podjąć się szczegółowego opracowania historyczno-urbanistycznego dla Miasta Lokacyjnego, Parku Miejskiego i wyspy z aleją Wolności. Polecono nową zabudowę dostosować do historycznego otoczenia, a istniejącą poddać rewaloryzacji.
Ciekawe i śmiałe są propozycje zmian w układzie komunikacyjnym. Wyrażono opinię, że docelowo droga krajowa nr 25 powinna przebiegać poza granicami miasta, od węzła Nowe Skalmierzyce do węzła Kokanin. W porównaniu do studium z 2009 roku, które zakładało poprowadzenie na północny wschód od ulicy Radoszewskiego dalszego ciągu obwodnicy mogącej stanowić nowy ślad drogi krajowej numer 12, w nowym studium zrezygnowano z tego fragmentu drogi, który musiałby się karkołomnie przeprawiać nad doliną Swędrni. Uznano, że niemożliwe jest poprowadzenie DK12 po nowym śladzie w granicach Kalisza. Zaplanowano za to nową drogę klasy głównej łączącą ulicę Łódzką z rondem Starożytnym. Ma być ona fragmentem południowej, wewnętrznej obwodnicy Kalisza, przebiegającej dalej po śladzie ulicy Księżnej Jolanty, wiaduktem nad torami łączącej się z ulicą Piwonicką i po jej śladzie, a następnie po śladzie ulicy Metalowców, dochodzącej do ulicy Zachodniej, którą planuje się wyprostować i wpiąć w skrzyżowanie ulicy Wrocławskiej i alei Wojska Polskiego.
Planowana południowa obwodnica wewnętrzna, fragment rysunku Kierunków zagospodarowania przestrzennego obowiązującego studium z 2019 roku, https://www.bip.kalisz.pl//index.php?file=studium.htm
W studium pozostawiono również, zaplanowane już dawniej i potrzebne, lecz trudne w realizacji, przedłużenie ulicy Podmiejskiej za linię kolejową, do ulicy Piwonickiej. W północnej części miasta zrezygnowano z wyprostowania ulicy Piłsudskiego przy skrzyżowaniu z ulicą Godebskiego oraz zaplanowano małą wewnętrzną obwodnicę Chmielnika, od alei Sikorskiego dwoma zakrętami dochodzącej do ulicy Stawiszyńskiej i krzyżującej się po drodze z ulicą Długą. Realizacja tej drogi w całości wydaje się być mało prawdopodobna z racji kolizji w kilku miejscach z istniejącymi budynkami. Poza drogami w studium zwrócono również uwagę na konieczność modernizacji linii kolejowej przebiegającej przez Kalisz i uruchomienie połączeń międzymiastowych obsługiwanych przez szynobusy. Wyznaczono ponadto osiem głównych tras rowerowych, z których najistotniejsza, zrealizowana dotychczas częściowo, łączy ulice Wrocławską i Stawiszyńską, przebiegając wzdłuż ulicy Górnośląskiej i okalając Miasto Lokacyjne.
Trasy rowerowe przebiegające przez Śródmieście (linie przerywane), fragment rysunku Kierunków zagospodarowania przestrzennego obowiązującego studium z 2019 roku, https://www.bip.kalisz.pl//index.php?file=studium.htm
Patrząc na dokument całościowo można stwierdzić, że autorzy studium drobiazgowo przeanalizowali uwarunkowania dotyczące Kalisza i wyciągnęli z nich słuszne wnioski. Opracowanie jest niewątpliwym postępem w porównaniu do poprzedniego studium, ale liczy sobie już kilka lat i pozostawia dziś sporo do życzenia – poza układem dróg nie skorzystano z okazji, by w wizjonerski, ale realistyczny sposób zaplanować przyszły rozwój przestrzenny Kalisza, by zaoferować inwestorom takie tereny, których zagospodarowanie leży w interesie mieszkańców i racjonalnego rozwoju gospodarczego oraz przestrzennego. Zamiast tego studium wtórnie wychodzi naprzeciw oczekiwaniom inwestorów, niestety podążając za nimi ślepo i pozwalając de facto na planowanie przez nich miasta. Dokument jest niestety dość surowy i zachowawczy, nie widać w nim wyczucia mogącego przyczynić się do wzmacniania tożsamości miejsca, brakuje zarówno rozwiązań spajających strukturę miejską, jak i twórczego rozwijania urbanistyki by tworzyć nowe, zrównoważone osiedla z lokalnymi centrami atrakcyjnymi dla mieszkańców (studium wspomina o tym jedynie ogólnikowo, bez operowania konkretnymi przykładami). Nie zmierzono się również z najtrudniejszymi problemami miasta, których rozwiązanie pozwoliłoby tchnąć do niego więcej życia, szczególnie do śródmieścia Kalisza. Patrząc na czas, który upłynął od pierwszych starań do uchwalenia wersji ostatecznej, może już czas zacząć przygotowywać nowe studium?
Linki do omawianych uchwał:
Archiwalne studium z 2009 roku
