O miejscu Ziemi Kalskiej w historii i przestrzeni

Gdzie leży Kalisz? Jeżeli miałbym się domyślać, jakiej odpowiedzi udzieliłby przeciętny mieszkaniec miasta nad Prosną, to oprócz najoczywistszego – w Polsce, najprawdopodobniej stwierdziłby, że w Wielkopolsce. Oczywiście stwierdziłby słusznie, bo i historycznie Kalisz jest nierozerwalnie związany z Wielkopolską, stanowi jedną z jej dwóch historycznych stolic, i także administracyjnie znajduje się w województwie wielkopolskim. Jednak w pewnej powszechnej świadomości ta wielkopolskość jest raczej kojarzona z Poznaniem i jego własnym folklorem.

Jeżeli więc ktoś myśli o słodyczach z Wielkopolski, to pewnie ma na myśli rogale świętomarcińskie, a nie andruty, jeżeli myśli o dialekcie wielkopolskim – to najprawdopodobniej o zgermanizowanej gwarze poznańskiej (środkowej), a nie naszej południowej. Można by tak długo wymieniać. Rodzi to takie wrażenie, iż zasadniczo tożsamość wielkopolska została niejako zagarnięta przez Poznań. Wydaje się jednak, iż kaliszanie z lokalnym poznańskim folklorem raczej się jednak nie utożsamiają. Nie ma w tym nic dziwnego – historie Kalisza i Poznania są od siebie diametralnie różne, praktycznie od czasów rozbicia dzielnicowego niezwiązane ze sobą. Kalisz i Poznań mając więc każde swoją, a nie wspólną historię Wielkopolski. Kalisz od setek lat stanowi odrębny od Poznania ośrodek, przez lwią część czasu odrębny także administracyjnie. Gdzie więc jest Kalisz, kto go zamieszkuje i jak ta odmienność krystalizowała się przez lata?

HISTORIA

Średniowiecze

Naszą opowieść musimy zacząć aż w dalekim średniowieczu. To wtedy bowiem, w XIII wieku, na świat przychodzi kluczowa dla obrazu późniejszej historii Kalisza oraz całej Wielkopolski postać księcia Bolesława, następnie nazwanego Pobożnym. Znaczenie Bolesława Pobożnego jest nie do przecenienia. W 1247 roku otrzymał on od swojego brata – Przemysława I – księstwo kaliskie. Ze swojego nabytku zrobił szybko użytek. Pomiędzy 1253 a 1260 rokiem nadał Kaliszowi prawa miejskie. Był również fundatorem Kościoła św. Mikołaja (dzisiejsza katedra diecezji kaliskiej), Kościoła św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Kaliszu (franciszkanie) oraz zamku książęcego, późniejszego Zamku Królewskiego (rozebranego w 1803-1804 roku). Co jednak najważniejsze dla opowieści o kaliskości, Bolesław w 1249 roku otrzymał również księstwo gnieźnieńskie, co doprowadziło do powstania tzw. księstwa gnieźnieńsko-kaliskiego. Było to o tyle znaczące, iż księstwo to stało się podstawą dla przyszłego Palatinatus Calisiensis tzn. województwa kaliskiego.

Bolesława Pobożny
S. Andrzejewski, Public domain, via Wikimedia Commons

Województwo kaliskie

Wymienione wyżej województwo powstało w 1314 roku i przetrwało aż do czasów rozbiorów I Rzeczpospolitej, a konkretnie 1793 roku. Tak więc istniało ono 479 lat! Weszło w skład prowincji wielkopolskiej, liczyło do 1768 roku (w tym roku doszło do wydzielenia województwa gnieźnieńskiego) 16 523 km² (około 103 Księstwa Liechtensteinu ?), a za swój herb wzięło, znaną wszystkim kaliszanom, głowę tura w złotej koronie ze złotym pierścieniem w nozdrzach na tle biało-czerwonej szachownicy. Współcześnie motyw ten wykorzystuje herb oraz flaga powiatu kaliskiego. Przez te prawie 500 lat Kalisz pozostawał więc bytem administracyjnie odrębnym od Poznania, który to funkcjonował w ramach województwa poznańskiego. Granice te przesunęły dopiero, ale i przy okazji utrwaliły, rozbiory Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Województwo kaliskie na mapie Rzeczpospolitej Obojga Narodów
Poznaniak, CC BY-SA 3.0 , via Wikimedia Commons

Okres rozbiorów

W okresie od 1793 do 1807 roku Kalisz i Poznań na krótko znalazły się wspólnie w zaborze pruskim, a następnie do 1815 roku w Księstwie Warszawskim. Od tego czasu Wielkopolska została podzielona murem granic dwóch imperiów – rosyjskiego i niemieckiego (pruskiego). Przez większość tego okresu Kalisz pozostawał niezależny administracyjnie, kolejno w ramach departamentu kaliskiego, województwa kaliskiego, guberni kaliskiej, która w 1845 roku została wcielona do guberni warszawskiej, po to tylko by w 1867 roku znów zostać wydzieloną jako osobna gubernia i stan ten utrzymał się aż do odzyskania niepodległości. W tym czasie szczególnie widoczna stała się zależność Kalisza i, rodzącej się nagle w dymie fabrycznych kominów, Łodzi, z której do np. Kalisza została doprowadzona kolej (zresztą w Łodzi do dziś znajduje się dworzec Łódź Kaliska). Kolejową naleciałość widać do dziś, gdyż jeżeli chodzi o liczbę pociągów w ciągu doby, to najwięcej z Kalisza kursuje ich właśnie do Łodzi.

Od odzyskania niepodległości do czasów współczesnych

Oczywista bliskość Kalisza oraz Łodzi była zrozumiała także dla władz II RP, które w 1919 roku utworzyły województwo łódzkie, w którego skład wszedł także Kalisz. Stan ten utrzymał się do roku 1938, kiedy to powiaty: kaliski, kolski, koniński oraz turecki zostały włączone do województwa poznańskiego. Stan ten utrzymały władzę PRL, które w województwie poznańskim usytuowały Kalisz do 1970 roku, kiedy to Polskę podzielono na 49 województw, w tym województwo kaliskie. Ostania zmiana miała miejsce w 1999 roku i od tego czasu ponownie Kalisz jest częścią województwa wielkopolskiego.

Herb międzywojennego województwa łódzkiego z widocznym w prawym górnym rogu herbem Ziemi Kaliskiej
Poznaniak i Bastian, Public domain, via Wikimedia Commons

PRZESTRZEŃ

Konkluzja powyższego, przydługiego, wprowadzenia historycznego jest taka, iż w kontekście historycznym Kalisz oraz jego okolice, zwane Ziemią Kaliską lub Kaliskimi, stanowią byt wielopłaszczyznowo odrębny od poznańskiej części Wielkopolski. Jak więc sprawa terenów Kaliskiego ma się aktualnie, na jakiej przestrzeni administracyjnej oraz historycznej leży Kalisz i jak wygląda to statystycznie?

Miasto i powiat

Przechodząc od szczegółu do ogółu, wskazać trzeba na ścisłe centrum „kaliskości”, czyli Kalisz i powiat kaliski. Miasto zajmuje terytorium wielkości 69,42 km², powiat zaś – 1159,99 km², sumujące się do 1 229,41 km², co powoduje, iż miasto oraz powiat zajmują ok. 0,39% terytorium Polski (i stanowią 7,5 Księstw Liechtensteinu ).  W odróżnieniu od Kalisza, który systematycznie zmniejsza swoją populację i liczył według GUS-u w 2019 roku 100.482 mieszkańców, powiat kaliski utrzymuje lub nieznacznie zwiększa swoją populację, która na rok 2019 stanowiła 83 026 mieszkańców, co zaś daje sumarycznie 183 508 osób. Wynik ten może nie wydawać się imponujący, ale w żadnej też koncepcji Kaliskie nie jest rozpatrywane tak wąsko i powyższe informacje podaje raczej w kategorii ciekawostki.

Aglomeracja kalisko-ostrowska

Kolejną przestrzenią, w jakiej znajduje się Kalisz, jest aglomeracja kalisko-ostrowska. Koncepcje tego, jak szeroki jest jej zasięg, są różne, ale na potrzeby tego artykułu przyjmiemy, iż aglomeracja to obszar, w skład którego wchodzą jednostki samorządu terytorialnego zrzeszone w Stowarzyszeniu Aglomeracja Kalisko-Ostrowska tzn.:

• Miasta-gminy:
  • Kalisz,
  • Ostrów Wielkopolski,
• Gminy wiejsko-miejskie:
  • Nowe Skalmierzyce,
  • Odolanów,
  • Opatówek,
  • Raszków,
  • Stawiszyn,
• Gminy wiejskie:
  • Blizanów,
  • Brzeziny,
  • Ceków-Kolonia,
  • Godziesze Wielkie,
  • Gołuchów,
  • Koźminek,
  • Lisków,
  • Mycielin,
  • Ostrów Wielkopolski,
  • Przygodzice,
  • Sieroszewice,
  • Sośnie,
  • Szczytniki,
  • Żelazków,
• Powiaty:
  • kaliski,
  • ostrowski,
  • pleszewski.

Poza Stowarzyszeniem pozostają niektóre gminy powiatu pleszewskiego, który sam jednak jest zrzeszony w organizacji.

Obszar aglomeracji stanowią więc terytoria powiatów kaliskiego, ostrowskiego, pleszewskiego i miasta na prawach powiatu – Kalisza. Daje to łączy obszar o wielkości łącznej 3 101,43 km², co stanowi ok. 0.99% terytorium Polski. Populacje aglomeracji szacuje się na ok. 360 000 osób.

Aglomeracja kalisko-ostrowska stanowi jedną z dwóch położonych w województwie wielkopolskim, obok tej poznańskiej, co stanowi również o tym, iż Kalisz i tereny okoliczne są odrębnym od Poznania organizmem gospodarczo-strukturalnym. Kształt AKO (jak w literaturze zdarza się nazywać aglomeracje kalisko-ostrowską) jest jednak wyznaczany przez związki gospodarczo funkcjonalne. Jeżeli jednak spojrzymy na związki historyczno-etnograficzne, to wyłoni się nam…

Kaliskie

Kaliskie, czyli region (historyczny i etnograficzny), którego sercem jest Kalisz, i który to jest zasadniczo współcześnie synonimiczny do pojęcia „Ziemia Kaliska”, geograficznie obejmuje obszar dawnego województwa kaliskiego na południe od Gopła oraz ziemię wieluńską. Na północy graniczy z Kujawami, na południu z Dolnym Śląskiem i Górnym Śląskiem, na zachodzie z Poznańskiem, na wschodzie sięga linii Warty (Jeziorsko)[1]. Wśród większych miast, oprócz Kalisza, wymienić można:

• Konin,
• Ostrów Wielkopolski,
• Turek,
• Krotoszyn,
• Wrześnie,
• Jarocin,
• Wieluń,
• Koło,
• Środę Wielkopolską,
• Pleszew,
• Kępno,
• Ostrzeszów.

Podczas oceny zasięgu Kaliskiego, trzeba jednak mieć na uwadze, że nie ma jednych ściśle określonych jego granic i to, co wchodzi w jego skład, może być zależne od źródła.

A kim jest osoba zamieszkująca ten obszar? To dość proste pytanie, na które nie każdy zna odpowiedź. Wiemy doskonale, że miasto Kalisz zamieszkują kaliszanie. Co jednak z osobami, które zamieszkują np. Opatówek lub Blizanów? Otóż historycznie i etnograficznie Ziemię Kaliską zamieszkiwali Kaliszacy. To chyba jest dobre określnie na wszystkie osoby żyjące w naszym regionie, niezależnie od stałego miejsca zamieszkania na jego terenie. Warto też w tym miejscu wspomnieć, iż historycznie tereny Kaliskiego zamieszkiwali także Borowiacy Kujawscy (pozdrawiam z tego miejsca redakcyjnego kolegę Dawida Borowiaka).

A temu wszystkiemu przyświeca patronka Kaliskiego, czyli małżonka wspomnianego już wyżej księcia Bolesława Pobożnego – bł. księżna Jolenta Helena z dynastii Arpadów. Czy jednak Kaliskie, z całą swoją odrębnością terytorialną, gospodarczą, historyczną czy etnograficzną, jest skazane na zależność administracyjną? Okazuje się, że nie wszyscy są takiego zdania.

Województwo środkowopolskie/wschodniowielkopolskie

W czasach po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, pierwszą próbę utworzenia dużego województwa ze stolicą w Kaliszu podjęto już w 1919 roku, kiedy Zjazd Przedstawicieli Miast Ziemi Kaliskiej przyjął projekt zakładający utworzenie nowego województwa, w skład którego miałyby wchodzić powiaty: jarociński, kaliski, kępiński, koniński, kolski, koźmiński, krotoszyński, odolanowski, ostrowski, ostrzeszowski, pleszewski, sieradzki, słupecki, turecki i wieluński. Projekt zyskał aprobatę władz wszystkich powyższych jednostek samorządowych, jednak ostatecznie nie udało się zrealizować tej wizji.

Powróciła ona ponownie na przełomie XX i XXI wieku za sprawą, istniejącego do dziś, Stowarzyszenia na rzecz Rozwoju Regionu i Utworzenia Województwa Środkowopolskiego, które to w 2005 roku przedstawiło światu projekt utworzenia województwa środkowopolskiego, nawiązującego swoim kształtem do propozycji z 1919 roku.

Opinie samorządowców dotyczące projektu były różne. Rada miejska w Kaliszu przyjęła w 2006 roku uchwałę aprobującą projekt. Z dystansem jednak o pomyśle wypowiedział się dzisiejszy senator, a ówczesny prezydent Kalisza, Janusz Pęcherz. Zainteresowanie projektem wyraziły władze samorządowe Ostrowa Wielkopolskiego. Ostatecznie projekt poparli wyłącznie pojedynczy posłowie i nie został nigdy uskuteczniony.

Mapa proponowanego województwa środkowopolskiego
Aotearoa at Polish Wikipedia, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons

Należy sobie zadać pytanie – czy takie województwo miałoby w ogóle racje bytu? Niech przemówią liczby. Kalisz lub Ostrów Wielkopolski (gdyby województwo posiadało dwie stolice) byłyby demograficznie najmniejszymi stolicami województw w Polsce. Jednak różnica do najmniejszego aktualnie miasta wojewódzkiego nie byłaby szczególnie duża, gdyż Gorzów Wielkopolski liczy sobie 123 341 mieszkańców. Wielkość stolicy to jednak rzecz, w której potencjalne województwo kaliskie wypadałoby najsłabiej. Jeżeli więc chodzi o powierzchnie, to zgodnie z projektem z 2005 roku, wynosiłaby ona 12 291,58 km². Nie byłoby to najmniejsze województwo, ponieważ byłoby większe od istniejących województw opolskiego (9412 km²) i świętokrzyskiego (11 711km²) i praktycznie zrównałoby się z województwem śląskim (12 333 km²). Szacowana na rok 2005 populacja takiego województwa wynosiłaby 1 265 640 mieszkańców, co czyniłoby je ludniejszym od województw: opolskiego (980 771), lubuskiego (1 010 177), podlaskiego (1 176 576) oraz świętokrzyskiego (1 230 044). Dalej, jeżeli chodzi o gęstość zaludnienia to przy zakładanych 103 os./km² byłaby ona wyższa niż we województwach: podlaskim (58,53 osób/km²), warmińsko-mazurskim (59,11 osób/km²), lubuskim (72,53 osób/km²), zachodniopomorskim (74,31 osób/km²), lubelskim (84,29 osób/km²) oraz bardzo zbliżona do tej w opolskim (104,82 osób/km2). W przypadku poziomu urbanizacji to nasze potencjalne województwo w 2005 roku miałoby móc pochwalić się poziomem 44,8%, co stanowiłoby wartość wyższą od tej aktualnej w województwie podkarpackim (41,09%) i praktycznie identyczną z tą w województwie świętokrzyskim (44,86%). Trzeba jednak przypomnieć, iż od 2005 roku poziom urbanizacji naszego regionu zwiększył się za sprawą nadań praw miejskich np. Opatówkowi, Choczowi czy Koźminkowi.

Podsumowując, trzeba założyć, iż patrząc na statystyki demograficzno-geograficzne, to województwo wschodniowielkopolskie/środkowopolskie/kaliskie miałoby więcej racji bytu, niż kilka aktualnie już istniejących.

Podsumowanie

Mam nadzieję, że po przeczytaniu tego artykułu macie Państwo trochę lepszą orientację tego, jakie jest właściwie położenie Kalisza w historii i przestrzeni. Kaliskie stanowi, historycznie, gospodarczo i etnograficznie, odrębny region od reszty Wielkopolski. Trzeba się więc zastanowić, czy skoro Ziemia Kaliska swoim potencjałem terytorialno-demograficznym spełnia założenia wielkości województw w Polsce i stanowi region na każdej płaszczyźnie wyodrębniony od pozostałych, to, czy ta wielopłaszczyznowa odrębność nie powinna znaleźć swojego odzwierciedlenia na gruncie podziału administracyjnego i samorządowego Polski.

Źródło:

[1] M. Sobański, Kalisz i ziemia kaliska, Warszawa 1954, s. 7–11.