35 lat polskiej reformy samorządowej: jak decentralizacja zmieniła kraj
Dr Julita Łukomska z Narodowego Instytutu Samorządu Terytorialnego na łamach portalu dzieje.pl nazywa reformę z 1990 r. „jedną z najlepiej funkcjonujących i najtrwalszych po 1989 r.”. Model trójstopniowy – gminy, powiaty, województwa – stał się filarem państwa, a polskie rozwiązania wskazuje się dziś jako wzór dla demokracji w Europie Środkowo-Wschodniej.
Dlaczego reforma się udała?
- gminy otrzymały osobowość prawną i majątek komunalny
- wprowadzono katalog własnych kompetencji i udział w podatkach PIT i CIT
- zagwarantowano – choć częściową – autonomię finansową
- władze wybierane są w wolnych wyborach, a od 2002 r. wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast w głosowaniu bezpośrednim
Klucz do absorpcji funduszy UE
Po wejściu do Unii Europejskiej samorządy realizowały ponad 50 proc. wszystkich inwestycji publicznych, co przyspieszyło modernizację dróg, sieci wodociągowych i infrastruktury społecznej. Bez stabilnych gmin i powiatów szybkie wykorzystanie unijnych środków nie byłoby możliwe.
Zaufanie i aktywność obywateli
Badania pokazują, że samorząd cieszy się wyższym zaufaniem niż administracja centralna. Choć frekwencja w wyborach samorządowych 2024 r. wyniosła 51,9 proc. (II tura 44,1 proc.), mieszkańcy chętnie uczestniczą w budżetach obywatelskich i funduszach sołeckich. „Potrzeba współdecydowania istnieje, brakuje jednak edukacji o roli samorządu” – podkreśla Łukomska.
Finanse – krok do dalszej decentralizacji
Nowelizacja ustawy o dochodach JST z 2024 r. powiązała wpływy z PIT i CIT z dochodami podatników, co stabilizuje budżety gmin. Eksperci oceniają to jako kolejny etap w zwiększaniu autonomii finansowej – ważny zwłaszcza w czasie rosnących kosztów usług publicznych.
Wyzwania na kolejne lata
- malejące dochody per capita w gminach depopulacyjnych
- potrzeba modernizacji infrastruktury przy ograniczonych budżetach
- wzmocnienie kompetencji cyfrowych urzędów
- podnoszenie świadomości mieszkańców o zakresie zadań samorządu
Lekcja historii
Ustrojowy przełom zainicjowali senatorowie Jerzy Regulski i Jerzy Stępień. Przyjęty w marcu 1990 r. pakiet ustaw zlikwidował rady narodowe PRL i dał gminom realną władzę. 27 maja 1990 r. odbyły się pierwsze wolne wybory do rad gmin, a 11 października 1998 r. – do wszystkich trzech szczebli.
Znaczenie dla codzienności
Samorządy odpowiadają dziś za dostawy wody, gospodarkę odpadami, transport publiczny, edukację podstawową, drogi lokalne czy programy kulturalne. „To one dostarczają podstawowych usług lokalnych – reformą naprawdę możemy się chwalić” – podsumowuje Łukomska.
Dzień Samorządu Terytorialnego to okazja, by przypomnieć, że decentralizacja sprzed 35 lat pozostaje jednym z najmocniejszych fundamentów polskiej demokracji i rozwoju lokalnego.
Fot. PAP/Ireneusz Sobieszczuk
