Męski punkt widzenia. Analiza nierówności, o których mówi się rzadziej

Czy równość płci ma tylko jedno oblicze? W dyskusji o sprawiedliwym traktowaniu często pomija się problemy, z jakimi na co dzień mierzą się mężczyźni. Niniejszy tekst, opierając się na twardych danych, przygląda się systemowym nierównościom w kluczowych obszarach: od edukacji, gdzie chłopcy osiągają gorsze wyniki, po prawo rodzinne, w którym ojcowie rzadziej uzyskują opiekę nad dziećmi. To zaproszenie do szerszej i bardziej zrównoważonej rozmowy o tym, co naprawdę oznacza równość w dzisiejszej Polsce.

Autorzy: Mateusz Kaczmarek, Natalia Gmach, Jakub Konopiński 

Wprowadzenie

W debacie publicznej na temat równości płci uwaga słusznie skupia się na barierach i dyskryminacji, jakich doświadczają kobiety. Istnieje jednak druga, rzadziej poruszana strona tego zagadnienia, która dotyczy społecznych, prawnych i zdrowotnych wyzwań stojących przed mężczyznami. Niniejszy artykuł, opierając się na danych Głównego Urzędu Statystycznego i innych oficjalnych źródłach, rzuca światło na kilka obszarów – od edukacji, przez rynek pracy, po prawo rodzinne – w których statystyki wskazują na istnienie systemowych nierówności. Celem nie jest wartościowanie czy licytowanie się na krzywdy, lecz przedstawienie faktów i stworzenie przestrzeni do bardziej zrównoważonej refleksji nad tym, czym jest prawdziwa równość w XXI wieku.

Edukacja

Analiza wyników systemu oświaty w Polsce wskazuje na systematyczne różnice w osiągnięciach edukacyjnych w zależności od płci, widoczne już na etapie szkolnictwa podstawowego. Dane empiryczne potwierdzają, że chłopcy napotykają na większe trudności w kluczowych obszarach kompetencji. W międzynarodowym badaniu PISA 2022, oceniającym umiejętności 15-latków, polscy chłopcy uzyskali w dziedzinie czytania i interpretacji wynik średnio o 39 punktów niższy niż dziewczęta (470 wobec 509 punktów). Różnica ta jest jedną z największych wśród krajów OECD i jest uznawana za istotną statystycznie¹.

Tendencja ta znajduje swoje odzwierciedlenie w wynikach egzaminów krajowych. Jak wynika ze sprawozdania Centralnej Komisji Egzaminacyjnej z egzaminu ósmoklasisty w 2024 roku, średni wynik z języka polskiego uzyskany przez dziewczęta wyniósł 68%, podczas gdy chłopcy uzyskali średnio 59%. Dysproporcje te, choć mniejsze, widoczne są również na egzaminie maturalnym.

W debacie publicznej i naukowej na temat przyczyn tego zjawiska wskazuje się na kilka potencjalnych czynników. Jednym z nich jest struktura kadry pedagogicznej, w której występuje znaczna nadreprezentacja kobiet. Według danych Systemu Informacji Oświatowej, w roku szkolnym 2023/2024 kobiety stanowiły 84% wszystkich nauczycieli w Polsce. W literaturze przedmiotu podnosi się hipotezę, że brak męskich wzorców w środowisku szkolnym może negatywnie wpływać na motywację i zaangażowanie chłopców².

Innym analizowanym czynnikiem jest potencjalne niedostosowanie metod dydaktycznych do neurobiologicznych i rozwojowych uwarunkowań chłopców, którzy statystycznie mogą preferować naukę przez działanie, rywalizację i krótsze, bardziej zróżnicowane formy aktywności. System szkolny, często oparty na pasywnym przyswajaniu wiedzy i wymagający długotrwałej koncentracji, może w większym stopniu odpowiadać predyspozycjom dziewcząt. Należy podkreślić, że są to obszary wymagające dalszych, pogłębionych badań, jednak istniejące dane ilościowe jednoznacznie wskazują na istnienie bariery systemowej, która w większym stopniu ogranicza potencjał edukacyjny chłopców.

Rynek pracy i system emerytalny

Na rynku pracy obserwuje się wyraźną segregację zawodową ze względu na płeć. Mężczyźni dominują w sektorach obarczonych wyższym ryzykiem zawodowym, takich jak budownictwo, górnictwo czy transport. Ma to bezpośrednie przełożenie na statystyki wypadków przy pracy. Według danych GUS za 2023 rok, mężczyźni stanowili 59,7% wszystkich poszkodowanych w wypadkach przy pracy – Błąd: Nie znaleziono źródła odwołania. Dysproporcja ta jest jeszcze bardziej widoczna w przypadku zdarzeń o najpoważniejszych skutkach: mężczyźni byli ofiarami 85,8% wypadków ciężkich oraz 94,6% wypadków śmiertelnych³.

Źródło: GUS – Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2017 r. (st. 143)

Nierówności występują również w systemie ubezpieczeń społecznych. W Polsce wiek emerytalny jest zróżnicowany ze względu na płeć i wynosi 60 lat dla kobiet oraz 65 lat dla mężczyzn. Ponadto, wymagany staż pracy do uzyskania minimalnej emerytury to 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn. Taka konstrukcja systemu prawnego stoi w sprzeczności z danymi demograficznymi. Zgodnie z prognozami GUS, w 2023 roku średnia długość życia mężczyzn wynosiła 73,4 roku, podczas gdy kobiet 81,1 roku. Oznacza to, że statystyczny mężczyzna, mimo krótszego życia i częstszego wykonywania pracy w warunkach szkodliwych, jest zobowiązany do dłuższej aktywności zawodowej, aby nabyć uprawnienia emerytalne^{4 5}.

Obowiązek obrony ojczyzny

Kolejnym obszarem, w którym występuje zróżnicowanie praw i obowiązków ze względu na płeć, jest obronność państwa. Zgodnie z Ustawą o obronie Ojczyzny, obowiązkowi stawienia się do kwalifikacji wojskowej podlegają co do zasady wszyscy mężczyźni, którzy w danym roku kalendarzowym kończą 19 lat. W przypadku kobiet, obowiązek ten dotyczy jedynie przedstawicielek określonych zawodów, głównie medycznych i psychologicznych. W sytuacji potencjalnego konfliktu zbrojnego i mobilizacji, to na mężczyznach spoczywa główny ciężar obowiązku służby wojskowej.

Historycznie, podział ten był uzasadniony predyspozycjami fizycznymi oraz tradycyjnymi rolami społecznymi. Współczesne pole walki uległo jednak transformacji. Coraz większe znaczenie mają działania w cyberprzestrzeni, logistyka, analityka czy obsługa zaawansowanego sprzętu, gdzie siła fizyczna nie jest kluczowym kryterium. Mimo ewolucji charakteru konfliktów zbrojnych oraz zmian w strukturze społecznej, prawodawstwo w zakresie obowiązków obronnych utrzymuje tradycyjny podział, nakładając na mężczyzn znacznie szersze zobowiązania.

Prawo rodzinne i alienacja rodzicielska

Statystyki Ministerstwa Sprawiedliwości dotyczące orzeczeń w sprawach rozwodowych wskazują na znaczną dysproporcję w powierzaniu opieki nad małoletnimi dziećmi. W sytuacjach, gdy sąd decyduje o przyznaniu wyłącznej władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, opieka znacznie częściej jest przyznawana matce. W 2022 roku sądy orzekły o powierzeniu wyłącznej władzy rodzicielskiej matce w 20 895 przypadkach, a ojcu w 2 546 przypadkach. Oznacza to, że matki uzyskiwały wyłączną opiekę ponad 8 razy częściej – Rysunek 2 Wykonywanie władzy rodzicielskiej. Chociaż dobro dziecka jest nadrzędną wartością, tak duża dysproporcja może budzić pytania o to, czy na decyzje sądów nie wpływają utrwalone stereotypy płciowe dotyczące ról opiekuńczych.

Konsekwencją rozstań i sporów o opiekę bywa zjawisko alienacji rodzicielskiej. Polega ono na manipulowaniu postawami dziecka w celu odizolowania go od drugiego rodzica. Jest to forma przemocy emocjonalnej, której główną ofiarą jest dziecko, jednak dotkliwe skutki odczuwa również rodzic alienowany. Biorąc pod uwagę statystyki dotyczące przyznawania opieki, można wnioskować, że ojcowie są grupą bardziej narażoną na stanie się ofiarą tego zjawiska⁶.

Źródło: Baza Statystyczna – Ministerstwo Sprawiedliwości

Zdrowie psychiczne i statystyki samobójstw

Skumulowane efekty presji społecznej, trudności w realizowaniu ról rodzinnych oraz innych problemów systemowych mogą znajdować odzwierciedlenie w statystykach dotyczących zdrowia psychicznego. Szczególnie alarmujące są dane dotyczące zamachów samobójczych. Według statystyk Komendy Głównej Policji, w 2023 roku w Polsce odnotowano 5 201 zgonów w wyniku samobójstwa. Z tej liczby aż 4 395 przypadków dotyczyło mężczyzn, co stanowi ponad 84% wszystkich ofiar – Błąd: Nie znaleziono źródła odwołania. Choć na tak złożone zjawisko wpływa wiele czynników, tak drastyczna dysproporcja wskazuje na głęboki kryzys w sferze zdrowia psychicznego mężczyzn i potrzebę podjęcia systemowych działań zaradczych⁷.

Źródło: Portal polskiej Policji

Podsumowanie

Przedstawione w artykule dane z różnych obszarów życia – od szkoły, przez pracę, po salę sądową – malują obraz spójny i niepokojący. Wskazują one, że mężczyźni w Polsce również doświadczają systemowych nierówności, które często pozostają niewidoczne w głównym nurcie debaty publicznej. Nie chodzi o to, by zaprzeczać problemom, z jakimi borykają się kobiety, ale by zrozumieć, że presja społeczna, stereotypy i niektóre regulacje prawne tworzą obciążenia specyficzne także dla mężczyzn. Pełna i autentyczna równość płci wymaga dostrzegania problemów obu stron. Być może nadszedł czas, aby o tych, które dotyczą mężczyzn, zacząć rozmawiać równie otwarcie i bez uprzedzeń.

Bibliografia

1. Ź. d. GUS, „Edukacja w roku szkolnym 2024/2025 (wyniki wstępne),” Gdańsk, 2025 ↩︎
2. M. Gulczyński, Przemilczane nierówności. O problemach mężczyzn w Polsce, Kraków: Klub Jagielloński, 2021. ↩︎
3. B. L. M. P. H. S. D. Ż.-M. Agnieszka Felczykowska, „Wypadki przy pracy,” Główny Urząd Statystyczny, Gdańsk, 2024. ↩︎
4. A. Kania, „Analiza wyników badania okresów pobierania emerytur,” Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Warszawa, 2018. ↩︎
5. K. G.-R. K. W. E. G.-D. Maciej Potyra, „Trwanie życia,” Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, 2023. ↩︎
6. W. J. Joanna Helios, Alienacja Rodzicielska, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2023. ↩︎
7. C. C. M. T. R. Ana Tavares, What Does it Mean to be a Targeted Parent? Parents’ Experiences in the Context of Parental Alienation, Journal of Child and Family Studies, 2021. ↩︎

fot. Biblioteka Canva