Ośrodki z potencjałem – Skalmierzyce i Nowe Skalmierzyce
Nowe Skalmierzyce i wieś Skalmierzyce są obszarem o niezwykle interesującej charakterystyce. Dawniej znajdowały się na granicy zaborów i podział ten widoczny jest w wielu miejscach – chociażby przy dworcu o niestandardowo (jak na miejscowość tej wielkości) dużych gabarytach i bogatej oprawie architektonicznej. Prężnie funkcjonuje tam przemysł, działają firmy takie jak Comforty, Lazur czy Admat, zurbanizowana tkanka rozwija się i zagęszcza. Jaki potencjał mają dawne Skalmierschütz?
Obszar analizowany w artykule obejmować będzie zarówno teren miasta Nowe Skalmierzyce, jak i wsi Skalmierzyce. Sytuacja jest szczególna, w dużej mierze ze względów historycznych – miasto Nowe Skalmierzyce Niemcy wyodrębnili dopiero w 1908 roku i miał być to ośrodek niemiecki – ze zborem protestanckim, niemiecką szkołą czy komisariatem policji. Urząd gminy Nowe Skalmierzyce nie znajduje się nawet w mieście, której nazwę nosi, a we wsi Skalmierzyce! – przy ulicy Ostrowskiej 8. Przejeżdżając przez ośrodki trudno określić, gdzie leży granica między nimi. Różnice istnieją oczywiście, bo zabudowa, nanizana na osie ulic Kaliskiej i Ostrowskiej jest w Nowych Skalmierzycach bardziej zwarta, natomiast w Skalmierzycach rozluźnia się, a w tkance tych drugich występuje więcej pól uprawnych. Wciąż jednak zauważyć można między obydwoma organizmami znaczne połączenie funkcjonalne.
Nowe Skalmierzyce – Plac Wolności
Omawiane tereny położone są w południowo-wschodniej części województwa wielkopolskiego, w powiecie ostrowskim. Oddalone są o 108 km od Wrocławia, 111 km od Łodzi i 123 km od Poznania. Od północno-wschodniej strony przylegają do granicy miasta Kalisza, do Ostrowa Wielkopolskiego jest stąd natomiast mniej niż 10 km. Liczba mieszkańców miasta Nowe Skalmierzyce wynosi 4752, powierzchnia 1,6 km2, a gęstość zaludnienia 3019 osób/km2. Wieś Skalmierzyce jest większa, ale mniej zaludniona – przy powierzchni 8,2 km2 mieszka tu 2090 osób, co daje nam gęstość zaludnienia na poziomie 255 osób/km2. Przez obszar przechodzi jedna droga krajowa (25) i jedna linia kolejowa (14). Nieopodal znajduje się także lotnisko Ostrów Wielkopolski-Michałków.
W Nowych Skalmierzycach aż 43,6% ludności zatrudniona jest w przemyśle
Jaką charakterystykę posiadają oba ośrodki? Uderza w nich chociażby duży udział przemysłu. Przeanalizujmy w tym przypadku miasto Nowe Skalmierzyce. W przemyśle i budownictwie pracuje tam aż 43,6% ludności (w całej gminie, w 2004 roku było to ponad 67% – jak informuje Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego), a tylko 20,7% w rolnictwie i 16,3% w sektorze usługowym. Dodatkowo 1% mieszkańców utrzymuje się z działania w sektorze finansowym (ubezpieczenia, obsługa rynku nieruchomości). Największe branże przemysłu w gminie Nowe Skalmierzyce to przemysł meblowy, mechaniczny, metalowy i rolno-spożywczy. Najwięcej osób zatrudniały jeszcze niedawno następujące firmy: Com-40 Limited Sp. z o.o. (ok. 1920 zatrudnionych – dane ze Studium z 2004 roku), CORRECT-K (ok. 300 zatrudnionych), Halfen Produkcja Sp. z o.o. (330 zatrudnionych), PHH ADMAT (190 zatrudnionych), PUPIL-FOODS (ok. 100 zatrudnionych), czy Spółdzielnia Mleczarska LAZUR (ok. 90 zatrudnionych).
Nowe Skalmierzyce – Plac Wolności i sąsiadujące z nim zabudowania Spółdzielni Mleczarskiej Lazur
Zadziwiające jest również, że według danych GUS stosunek osób wyjeżdżających do pracy w kierunku innych ośrodków do osób przyjeżdżających do Nowych Skalmierzyc wynosi tylko 0,95. Oznacza to, że na 1040 osób wyjeżdżających, przyjeżdża tutaj do pracy aż 990. Wielu mieszkańców ośrodka pracuje więc w większych miastach, jednocześnie jednak niemal taka sama liczba pracowników do Nowych Skalmierzyc przybywa. Pracują tutaj zatem nawet osoby ze znacznie większych miast, takich jak chociażby Kalisz. Rozwijający się przemysł wpływa również pozytywnie na inne zjawiska – stopa bezrobocia w 2020 roku wynosiła tylko 2,3 % – znacznie mniej niż w województwie i kraju.
Budynki Spółdzielni Mleczarskiej Lazur
Duży udział mieszkańców pracujących w przemyśle ukazuje też jednak jednocześnie co innego – zbyt małą ilość niektórych usług. Brakuje między innymi usług zdrowia czy kultury – Nowe Skalmierzyce posiadają co prawda Miejsko – Gminny Ośrodek Kultury z salą na 140 miejsc oraz biblioteką publiczną, ale udział placówek kulturalnych w tkance ośrodków jest niewielki. Całe szczęście według danych GUS liczba organizowanych przez instytucje kultury wydarzeń rośnie z roku na rok – w 2018 było to 10 imprez, podczas których zanotowano 500 uczestników, w 17 wydarzeń (800 uczestników), a w 2020, mimo pandemii, eventów pojawiło się aż 74, gromadząc łącznie 2410 zainteresowanych. Ów znaczny wzrost wytłumaczyć można analizując dokładniej jakie były to wydarzenia – z 74 aż 65 stanowiły seanse filmowe, natomiast odbyły się 2 wystawy i 1 przegląd artystyczny, zorganizowano 3 warsztaty i 2 konkursy i zagrano 1 koncert. Oferta kulturalna zatem rozwija się, co jednak z innymi usługami? W Studium wspomina się o potrzebie rozwoju placówek opieki społecznej (np. domu spokojnej starości czy hospicjum) ze względu na starzenie się populacji gminy oraz o wzroście zapotrzebowania na obiekty sportowo-rekreacyjne. Stawiana jest też diagnoza o niewystarczającej ilości placówek handlowych, turystycznych oraz gastronomicznych.
Dworzec w Nowych Skalmierzycach świetnie sprawdziłby się
zaadaptowany na funkcje usługowe i kulturalne
Znaczną wymianę ludności między miastami powinna wspierać dobra komunikacja i częściowo tak się dzieje ze względu na przeprowadzenie przez Skalmierzyce drogi głównej ruchu przyspieszonego (krajowa 25), która zmotoryzowanym podróże znacznie ułatwiła, odciążyła też ulice Kaliską i Ostrowską, wcześniej uczęszczane przez poruszających się trasą Kalisz-Ostrów. Przez ośrodki przechodzi też linia kolejowa nr 14, pociągi zatrzymują się tutaj średnio co godzinę, a poczekalnia dworca została niedawno wyremontowana. Duży, atrakcyjny obiekt oraz otaczające tereny mają jednak do zaoferowania znacznie więcej. Zabytek, szczególnie takiej klasy, świetnie sprawdziłby się, jeżeli zaadaptowano by go również na funkcje usługowe i kulturalne (istnieją zresztą plany przeznaczenia jego wnętrza na salę koncertową czy lokale dla organizacji społecznych), szczególnie, że od wschodu przylegają do niego zielone tereny sportowe, czyli Stadion Miejsko-Gminny, a na południu położony jest miejski park, w którym działa już skatepark czy place zabaw. Funkcjonalnie połączone, obszary te świetnie współgrałyby przy tworzeniu w mieście większego centrum, stymulującego aktywność mieszkańców i oferującego im atrakcyjną ofertę, bogatą nie tylko w otwarte tereny sportowe, ale i zamknięte (np. klub fitness, siłownia), jak również w kawiarnie czy restauracje.
Ośrodki zyskałyby na rozwinięciu transportu publicznego
Oprócz tego w Skalmierzycach przydałoby się też nieco więcej przystanków i połączeń autobusowych, a szczególnie ścieżek rowerowych, których łączna długość jeszcze niedawno, bo w 2019 roku wynosiła w mieście tylko 4 km. Pewne działania są podejmowane, w 2019 roku na przykład zdecydowano się na zamontowanie w okolicach stadionu stacji naprawy rowerów. Wciąż jednak jest to zbyt mało, a lepsza infrastruktura rowerowa oznacza większą ilość mieszkańców wybierającą na co dzień ten bardziej ekologiczny środek transportu. Rozwinięta siatka ścieżek rowerowych i połączeń autobusowych, stacje rowerów miejskich, przyjemne dla spacerujących ciągi piesze wraz z dobrze rozwiniętą infrastrukturą kolejową (z park&ride przy stacji kolejowej), świetnie sprawdziłaby się w ośrodku wielkości Nowych Skalmierzyc, wprowadzając je komunikacyjnie w XXI wiek.
Styk zabytkowego dworca i budynku współczesnego
Miejscowości zyskałyby też na zwiększeniu oferty ogólnodostępnej, publicznej zieleni. Na zieleń w ośrodkach obecnie składają się wspomniane już wcześniej tereny sportowe przylegające do stadionu miejsko-gminnego, park miejski, skwery położone przy ul. Kaliskiej – Plac Wolności oraz skwer historyczny upamiętniający przebieg granicy zaborów przez Nowe Skalmierzyce. Oprócz tego na terenie Skalmierzyc, obok kościoła pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej znajduje się kilka pomników przyrody, w tym skupisko 3 zabytkowych wiązów. W ośrodkach funkcjonuje również kilka cmentarzy i ogródki działkowe, zauważyć można też udział zieleni nieurządzonej czy nieużytków. Do Skalmierzyc od południa przylega las, ciągnący się potem jeszcze dalej w kierunku wsi Psary, w których okolicach działa Łowisko Maślanka – kompleks 5 stawów wędkarskich.
Park miejski Nowych Skalmierzycach
Warto byłoby mieszkańcom miejscowości zapewnić zieleni nieco więcej. Okalająca znaczną część obu ośrodków linia kolejowa mogłaby funkcjonować jako zielony pierścień, wyposażony (w miarę możliwości) w ścieżki piesze i rowerowe, pozwalający użytkownikom na okrążenie ośrodków poruszając się tylko terenami zielonymi. Stanowiłoby to atrakcyjną ofertę nie tylko dla mieszkańców miasta, ale i np. turystów rowerowych przybywających z zewnątrz. Główne osie ulic Kaliskiej i Ostrowskiej zyskałyby na podkreśleniu szpalerami drzew, tym bardziej, że takowe działałyby maskująco na występujące wzdłuż niej różnorodne struktury zabudowy (domy jednorodzinne, wielorodzinne bloki czy kamienice), które potęgują wrażenie przestrzennego chaosu. Zieleń pozwoliłaby nieco ukryć planistyczny bałagan wzdłuż głównych ulic.
Ceglany budynek historyczny przy Placu Wolności
Ośrodki posiadają też kilka wartościowych zabytków. Pierwszym z nich jest oczywiście wspomniany już wcześniej dawny dworzec celny. Wielkością i bogactwem detalu architektonicznego przewyższa on dworce w większych miastach okolicznych, czyli w Kaliszu i Ostrowie Wielkopolskim. Jest to spowodowane jego położeniem na granicy zaborów pruskiego i rosyjskiego. Stację wzniesiono w 1906 roku, czyli jeszcze przed wyodrębnieniem z ówczesnego Skalmierschütz nowego niemieckiego miasteczka. Wybudowany z cegły obiekt posiada cechy neogotyku, w schodkowanych szczytach wykuto zwieńczone ostrołukami okna, a nad całością góruje imponująca, strzelista wieżyczka. Inne wpisane do rejestru zabytków obiekty to szkoła z początku XX wieku, kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy wraz z plebanią i zespół kościoła parafialnego pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej razem z cmentarzem. Warto zwrócić także uwagę na inne historyczne obiekty, których walory można by wyeksponować, aby cieszyć oko przejeżdżających przez miejscowości. Odnaleźć tu można budynki wyposażone w charakterystyczne, deskowane drewnem szczyty, obiekty zwieńczone atrakcyjnymi mansardowymi dachami, ceglane domy z ozdobnymi fryzami i wygiętymi w łuk nadprożami, czy kamienice o dekoracyjnych obramieniach okiennych. Zachwyca także pochodząca z początku XX wieku nastawnia, której elewacje zdobią wykusze wzniesione w konstrukcji drewnianej, gdzie pola szkieletu wypełniono dekoracyjnymi stężeniami układającymi się w kształty kół oraz krzyżyków. Obiekty te, odnowione, korespondujące z uporządkowanym otoczeniem, tworzyłyby urokliwy konglomerat czerpiący z pruskich korzeni miejscowości. Jeśli w ich wnętrzu znalazłyby się funkcje takie jak np. restauracja, butikowy hotel czy placówka kulturalna, w której odbyć mógłby się koncert lub wernisaż, niejeden kaliszanin czy ostrowianin z chęcią wybrałby się do Nowych Skalmierzyc na więcej niż jedną weekendową wycieczkę.
Budynek nastawni z pocz. XX wieku
W jakim jeszcze kierunku mogłyby rozwijać się ośrodki? W gminnym Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego duża część terenu została dedykowana rozwojowi przemysłu – jest to dobrym posunięciem, bo to przemysł właśnie w dużej mierze przyciąga do ośrodków nowych mieszkańców oraz pracowników. Nowe tereny dla przemysłu zostały w studium przewidziane wzdłuż drogi krajowej nr 25 oraz w okolicach dworca i torów. Większa ilość zakładów pracy oznacza też większą ilość osób osiedlających się w pobliżu nich. Planuje się zatem także przekształcenie poszczególnych obszarów działek rolniczych na mieszkaniowe (jednorodzinne i wielorodzinne) wraz z usługami, jednocześnie zwracając uwagę na to, żeby przyrost zabudowy miał charakter ciągły poprzez dodawanie terenów zainwestowanych do istniejących już terenów tego typu. Warto też uważać na to, by nowe inwestycje deweloperskie nie sprawiły, że tereny mieszkaniowe pozbawione zostaną podstawowych jednostek takich jak sklepy, przedszkola czy place zabaw lub zieleńce odpowiedniej wielkości i jakości. Dobrym rozwiązaniem byłoby również promowanie ośrodków przez pryzmat dobrze rozwijających się przedsiębiorstw – wspierałoby to kreowanie się lokalnej tożsamości, regionalnego patriotyzmu, ale też zachęcałoby nowych mieszkańców do osiedlania się w okolicach oferujących im stabilne zatrudnienie i dobre warunki życia.
Źródła:
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy i miasta Nowe Skalmierzyce
polskawliczbach.pl
www.noweskalmierzyce.pl
