Boże Narodzenie. Symbole i tradycje Świąt Narodzenia Pańskiego

Mimo, iż nie są to najważniejsze święta dla chrześcijan, to właśnie okres Bożego Narodzenia postrzegany jest jako jeden z piękniejszych w kalendarzu liturgicznym. Wpływ na to mają symbole i tradycje, które nierozerwalnie kojarzone są z końcówką każdego roku kalendarzowego. Przyjrzyjmy się najważniejszym z nich.

Adwent

Jeszcze zanim całą rodziną zasiądziemy do wigilijnej wieczerzy, przez cztery niedziele poprzedzające Boże Narodzenie przeżywamy adwent – czas radosnego oczekiwania. Samo określenie pochodzi od łacińskiego „adventus” i oznacza przyjście. Nawiązuje to do ponownego przybycia Chrystusa.

Do symboli tego okresu należą uroczyste Msze Święte zwane Roratami oraz wieniec adwentowy z umieszczonymi w nim czterema świecami. Symbolem Rorat jest „roratka”, czyli umieszczona przy ołtarzu zapalona biała świeca z niebieską wstążką. Uczestniczące w tym nabożeństwie dzieci, podejmują drobne postanowienia, które przygotowują je do Bożego Narodzenia. Przychodzą one także z własnymi lampionami oznaczającymi czuwanie i oczekiwanie na przyjście Jezusa. Świece na wieńcu adwentowym są cztery – symbolizują one każdą z niedziel adwentu.

Wigilia

Co ciekawe – Wigilia Bożego Narodzenia jest młodsza od Świąt Bożego Narodzenia o około 200 lat. Pierwsze obchody Świąt Narodzenia Pańskiego datuje się na IV wiek, a samą tradycję wieczerzy wigilijnej ustanowiono dwa wieki później. Wzięła się ona ze starochrześcijańskiego obrzędu wspólnego spożywania posiłku – symbolu braterstwa oraz miłości międzyludzkiej. W drugiej połowie IV wieku synod w Laodycei zabronił biesiadowania w kościołach, przez co wieczerze wigilijne zawitały do domów wiernych.

Na polskich ziemiach Wigilię zaczęto obchodzić już w pierwszych latach po przyjęciu chrześcijaństwa. Przed rozpoczęciem posiłku, ojciec lub najstarszy w rodzinie rozpoczynał wieczerzę modlitwą oraz czytaniem z Pisma Świętego opisu narodzenia Pańskiego z Ewangelii św. Łukasza. Następnie dzielono się opłatkiem i składano sobie życzenia. W Polsce, Litwie, Białorusi, Ukrainie oraz wśród katolików łacińskich na Słowacji i w Czechach wieczerza wigilijna jest świętem rodzinnym.

Będąc przy wieczerzy wigilijnej nie można nie wspomnieć o tradycji dzielenia się opłatkiem. Ten piękny zwyczaj ma pochodzenie wczesnochrześcijańskie. Przynoszony na nabożeństwa przez wiernych chleb był święcony i następnie zanoszony do domów, celem podzielenia go pomiędzy członkami rodziny. Tradycja ta nawiązuje również do modlitwy „Ojcze Nasz” oraz Ostatniej Wieczerzy, gdzie Jezus Chrystus dzielił się chlebem z Apostołami. Oprócz Polski zwyczaj ten obecny jest w Czechach, Słowacji, Ukrainie, Węgrzech oraz we Włoszech.

Po podzieleniu się opłatkiem, życzeniach i spożyciu posiłków, kolejną charakterystyczną częścią kolacji wigilijnej jest tradycja dawania prezentów. Jej pochodzenie wywodzi się prawdopodobnie z praktyk handlu wymiennego, znanego długo przed narodzinami Jezusa. Ówczesne prezenty były oznaką wysokiego prestiżu oraz szacunku, a nieodwzajemnienie podarunku było plamą na honorze. W chrześcijaństwie zwyczaj ten powiązany jest z kultem św. Mikołaja z Miry, który żył na przełomie III i IV wieku. Do Polski zwyczaj ten dotarł w XIX wieku, najpierw do dworów i domów mieszczańskich.

Będąc przy prezentach warto wspomnieć, że obecnie znany Święty Mikołaj jest wytworem kultury masowej, pochodzącym z kultury amerykańskiej i brytyjskiej. Jego postać znacząco różni się od wcześniej wspomnianego Św. Mikołaja z Miry, który znany był z pomagania ubogim oraz czynienia cudów. Przedstawiany jako staruszek z brodą, odziany w biskupie szaty i trzymając w rękach pastorał chodził po domostwach i przynosił dzieciom prezenty. Kolejną znaczącą różnicą była także data wręczania podarunków – 5 grudnia.

Kolejną tradycją, wieńczącą Wigilię Bożego Narodzenia, jest uroczysta Msza Święta zwana Pasterką. Najczęściej odbywa się ona o północy 25 grudnia. Symbolizuje ona radośnie narodziny Jezusa Chrystusa. Oprócz rozpoczęcia okresu świątecznego, rozpoczyna ona także rok liturgiczny w kościele katolickim. Historia pasterki sięga pierwszych lat chrześcijaństwa. Według teologów w wigilijną noc w Palestynie kultywowano tradycję gromadzenia się ludności za murami Betlejem. Pierwsze uroczyste nabożeństwa odprawiano już w IV wieku. W Polsce jest to jedna z najpiękniejszych chwil w ciągu roku. Późna pora i często mroźna aura nie są przeszkodą nawet dla rodzin z małymi dziećmi. Kościół wypełnia się wiernymi w różnym wieku. Nabożeństwu towarzyszy wspólne śpiewanie kolęd.

Boże Narodzenie

Pierwsze opisy obchodów Świąt Bożego Narodzenia datuje się na około 200 rok n.e. Pochodzą one z Egiptu i są autorstwem greckiego teologa i założyciela chrześcijańskiej szkoły katechetycznej w Aleksandrii – Tytusa Flawiusza Klemensa. Co ciekawe, pierwotną datą nie były ostatnie dni grudnia, lecz 20 maja. Z tymi założeniami nie zgadzają się jednak inni badacze Pisma Świętego, którzy wskazywali na marzec lub kwiecień. 25 grudnia jako datę Bożego Narodzenia ustalił papież Juliusz I. Uczynił to na podstawie zachowanego do jego czasów powszechnego spisu ludności z okresu rządów Oktawiana Augusta. Dzień ten nie ma jednak nic wspólnego z narodzinami Jezusa, lecz z pogańskim świętem Sol Invictus – Święto Słońca Niezwyciężonego, znanym dziś jako przesilenie zimowe. Umieszczenie Bożego Narodzenia tego konkretnego dnia miało za zadanie zastąpić pogańskie obchody.

Choinka

Życie, płodność i odrodzenie – właśnie to w ludowych wierzeniach symbolizowała choinka. Nie stała się jednak ona symbolem Bożego Narodzenia od razu – początkowo przez kościół była ona traktowana jako element pogański. W Europie choinka pojawiła się za sprawą Niemców, u których główną religią był protestantyzm, a jednym z jej wielbicieli był sam Marcin Luter. Na obecnych ziemiach polskich pojawiła się ona wraz z zaborem pruskim, pomiędzy XVIII a XIX wiekiem. Na samym początku uznanie zdobyła u arystokracji, później zaś pojawiała się w domach u pozostałej części ludności. Co ciekawe, na wieś ta tradycja przywędrowała dopiero w okresie II RP. Szczególnie jej ozdabianie upodobali sobie mieszkańcy południowych obszarów Polski. Służyły temu słodycze, orzechy, owoce oraz przedmioty codziennego użytku. U górali były natomiast popularne „jutki”, czyli wieszane do góry nogami drzewka z zawieszonymi na nich suszonymi owocami oraz słodyczami.

Kolędowanie

Pierwotne znaczenie słowa kolęda to podarunek wigilijny, bożonarodzeniowy lub noworoczny. Od samego początku kolędnikami byli wyłącznie chłopcy w wieku od 6 do 13 lat. Chodzili oni od domu do domu z charakterystyczną kolorową gwiazdą betlejemską w towarzystwie osób przebranych za Trzech Króli, Heroda, śmierć i diabła. Często kolędnicy wzbogacali swoje występy o przedstawienia teatralne, zwane herodami. Były to historie dotyczące ewangelickiej rzezi niewiniątek oraz śmierci władcy Heroda. Obok niego udział brali także anioł i diabeł, obrazujący walkę dobra ze złem. W finale przedstawienia Herod jest skazany na śmierć, natomiast diabeł zabiera jego duszę. Dziś kolędowanie ma przede wszystkim charakter zabawy i nadal jest kultywowane – szczególnie na wsi.

zdjęcie: archiwum