Czepce kaliskie – Warsztaty z hafciarką Jadwigą Sobczak w CKiS

Centrum Kultury i Sztuki w Kaliszu zorganizowało w swojej siedzibie siedmiomiesięczne warsztaty haftowania i układania tiulowych czepców kaliskich. Warsztaty prowadziła jedyna obecnie w regionie specjalistka z tej dziedziny, hafciarka Jadwiga Sobczak, wnuczka dawnej mistrzyni Aleksandry Czeluściny z Liskowa. Wzięły w nich udział cztery uczestniczki, mieszkanki Południowej Wielkopolski, regionalne hafciarki i twórczynie ludowe: Donata Kaczocha z Głogowej, Anna Urbaniak z Sieroszewic, Honorata Majorowicz-Dahlke z Kalisza i Paulina Bajodek z Jankowa Przygodzkiego.

Efektem zajęć od kwietnia do października 2024 roku jest dziesięć haftowanych i ułożonych tiulowych czepców, w trzech „kaliskich” formach: kopki, czepca z luźnymi tzw. bandażami oraz czepca z ozdobną kokardą. Prace były zaprezentowane podczas 20. Świątecznego Spotkania Folklorystów w CKiS w Kaliszu. Uczestniczki warsztatów przejęły od mistrzyni umiejętności i wiedzę, które pozwolą na kontynuację tradycji kaliskiego niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Warsztaty zostały dofinansowane ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z programu Kultura ludowa i tradycyjna – „Mistrz Tradycji”.

Warsztaty poprowadziła jedyna w regionie specjalistka z tej dziedziny, mistrzyni Jadwiga Sobczak z Kamiennej k. Błaszek, wnuczka dawnej mistrzyni Aleksandry Czeluściny z Liskowa. Czepce kaliskie to tradycyjne nakrycia głowy zamożnych mieszkanek podkaliskich wsi z drugiej połowy XIX wieku i początku XX aż do dwudziestolecia międzywojennego, kiedy noszono czepce „do obrazu”, do asysty na procesje święta Boże Ciało. Po II wojnie światowej sztuka układania czepców w Południowej Wielkopolsce rozwinęła się dla odbiorczyń z powstających zespołów folklorystycznych. Obecnie działa siedem takich grup w powiecie kaliskim. Czepce z tego subregionu różnią się od innych wielkopolskich nakryć – formą i kształtem. Jedyną ich twórczynią i konserwatorką jest pani Jadwiga Sobczak.

Uczestniczki podczas siedmiu miesięcy warsztatów miały dużo nauki i pracy. Poznawały tajniki sztuki przechodząc kolejne etapy tworzenia. Na początku wycinały formy z bawełnianego tiulu na denkotworzące właściwe nakrycie głowy i bandażetworzące wiązadła czepca. Następnie projektowały na tkaninie kaliskie wzory geometryczne i kwiatowe oraz haftowały je białą muliną w sposób przewlekany. Wycinały także długie wąskie paski tiulu i płótna, które miały posłużyć jako otoczka czepca oraz zdobienia w formie tiulek. Do bandaży należało też doszyć bawełniane fabryczne koronki. Po długich tygodniach haftowania przychodził czas na pranie i krochmalenie wszystkich elementów, a potem ponowne krochmalenie i prasowanie na mokro poszczególnych części czepca. Końcówka warsztatów była już łatwiejsza. Należało pozawijać tiulowe paski – za pomocą rozgrzanych rurkowatych metalowych nożyc – do postaci wachlarzowato ułożonych tiulek, które następnie można było doszyć do odpowiednio złożonego w formę koszykowatą czepca. Do denkauczestniczki przyszywały bandaże– czy to luźne puszczone wiązadła, czy też bandy do wiązania w kokardę, którą trzeba było misternie ułożyć i przyszyć. Kopki nie posiadały wiązadeł, natomiast uczennice musiały utworzyć specjalny tunelik na ściągacz, ułożyć szeroką tiulkę nad czoło i naszyć dodatkową koronkę fabryczną zakrywającą zaszycia. Podczas warsztatów z Jadwigą Sobczak powstało dziesięć czepców z okolic Kalisza w kilku różnych formach: trzy kopki z sadłem, cztery czepce z luźno puszczonymi bandażamii trzy czepce z kokardą zwaną motylem.

Hafciarki zwiedziły także Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej w Kaliszu, gdzie zobaczyły wystawę stałą z eksponatami etnograficznymi. Oglądały także różnorodne czepce w typie kaliskim oraz z innych regionów Wielkopolski, znajdujące się w zbiorach kaliskiego muzeum. Kilkadziesiąt nakryć głowy haftowanych na tiulu ukazało bogactwo zdobień i żmudną pracę ręczną hafciarek działających w Kaliszu i w okolicach przed stu laty. Pani Jadwiga mogła zobaczyć i przymierzyć czepce swojej babci i nauczycielki, mistrzyni Aleksandry Czeluściny z Liskowa, laureatki Nagrody im. O. Kolberga.

Warsztaty zakończyły się pod koniec października wyhaftowaniem przez każdą uczestniczkę po dwa lub trzy czepce, które pozostaną ich własnością. Zaprezentowaliśmy je na wystawie w Centrum Kultury i Sztuki w Kaliszu podczas 20. Świątecznego Spotkania Folklorystów. Przebieg poszczególne etapów działań warsztatowych pokażemy w reportażu oraz w ulotce promocyjnej.

Nauka szycia czepców kaliskich wpisuje się w wieloletni plan CKiS w Kaliszu przekazywania kolejnym, młodszym pokoleniom rzemiosła regionalnego od mistrzów tradycji. Dzięki dofinansowaniu MKiDN odbyły się już warsztaty haftowania i układania czepców wielkopolskich ze Stanisławą Kowalską (2017), dwukrotnie warsztaty haftu nasnuwanego z Zofią Talarowską (2019) i z Jolantą Łukaszewską (2023), warsztaty koronki zwanej frywolitką z Eugenią Wieczorek (2020) oraz warsztaty tworzenia tradycyjnych ozdób z papieru z Jolantą Majorowicz (2021).

Warsztaty zostały dofinansowane ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury. Program Kultura ludowa i tradycyjna „Mistrz Tradycji”.

Pani Jadwiga Sobczak z domu Czelusta mieszka we wsi Kamienna k. Błaszek, niedaleko Kalisza. Układania czepców kaliskich i haftowania na tiulu uczyła się od najmłodszych lat w domu rodzinnym od swojej babki Aleksandry Czeluściny z Liskowa (1897-1985), wybitnej czepkarki i hafciarki, nagrodzonej Nagrodą im. Oskara Kolberga w 1976 roku. Jadwiga Sobczakowa już w wieku 16 lat sama wykonywała czepce kaliskie. Zajmuje się tą dziedziną nieprzerwanie od czterdziestu lat. Po zakończeniu pracy zawodowej poświęciła się zupełnie hafciarstwu. Wykonuje czepce kopkowe i czepce z bandami, a także zajmuje się konserwacją zabytkowych zbiorów oraz praniem współcześnie noszonych czepców przez zespoły śpiewacze. Haftuje również na zamówienie. Wykonała czepce dla kaliskich zespołów „Piwonice” z Kalisza, „Cekowianki”, „Korzeniewianki”, „Liskowianie” i „Opatowianie”. Sama projektuje wzory, podglądając motywy na różnych tkaninach, które umieszcza następnie w swoich haftach. Bazuje również na wzorach i wyrobach starszych hafciarek. Jest jedyną specjalistką w tej dziedzinie.

CZYM SĄ CZEPCE?

Ubiór opowiadał o człowieku szczególnie w dawnych wiekach. Strój w kulturze chłopskiej był ograniczony do ściśle określonych form, które były czytelne dla wszystkich, przekazywały informacje o przynależności do lokalnej społeczności, wieku, płci, stanu cywilnego, pełnionych ról społecznych czy statusu mieszkańca wsi. W polskiej kulturze tradycyjnej kobiety zamężne musiały zakrywać włosy, dlatego głowy nakrywały rodzajem białej chusty wiązanej w czepiec. Stąd pojawiło się określenie – białogłowa. W Wielkopolsce jedną z najbardziej wyróżniających cech ubioru były właśnie kobiece nakrycia głowy. Białe tiulowe czy płócienne czepce były zwieńczeniem całego stroju i dodawały wizerunkowi dostojności. Opowiadały o ich posiadaczkach, jak i o ich twórczyniach.¹ Czepce wielkopolskie wykonywane były pod koniec XIX wieku najczęściej z delikatnego bawełnianego tiulu, ozdobionego białym ręcznym haftem i pieczołowicie układanymi tiulkami. Ich szyciem zajmowały się czepkarki lub kopczarki, ale z upływem czasu i zmian kulturowych umiejętności te zaczęły powoli zanikać.

We wsiach kaliskich kobiety zamężne nosiły specyficzną odmianę czepca tiulowego. Był to jak pisała Anna Jabłońska-Ważny „czepiec bez wiązań pod brodą, o dużej, zwisającej na kark główce, zwanej sadłem, wypełnionej ażurowym haftem”, ocienionym nad czołem szeroką karbowaną koronką zwaną tiulką. Czepiec w formie kopki dość szybko wyszedł z mody. Zastąpił go wygodniejszy w noszeniu i praniu czepiec o główce koszykowatej i bandażach. Czepce kaliskie z przełomu XIX i XX wieku miały następującą formę: główka wysoka, koszykowata, obszyta nad czołem potrójną ryszką i bandach szerokich, często obszytych fabryczną koronką, noszonych w dwojaki sposób – wiązanych pod brodą w kokardę zwaną motylem, o rozpiętości dochodzącej do 40 cm (np. w Cekowie czy Opatówku), albo puszczonych luźno na przód sukni, rozszerzających się ku dołowi do 30 cm (np. w Liskowie). Motywy haftu przewlekanego zdobiącego czepki można podzielić ogólnie na abstrakcyjno-roślinne i geometryczne, np. linie proste i faliste oraz zygzaki.²

1 Patrz E. Tomaszewska, Z głowy prababci – czepki, kopki i klapice. Katalog wystawy, Wyd. Muzeum Okręgowe w Lesznie, Leszno 2020, s. 11; A. Jabłońska-Ważny, Zbiory etnograficzne w Muzeum Okręgowym Ziemi Kaliskiej, wyd. MOZK Kalisz, Kalisz 1991, s. 16.

2 A. Jabłońska-Ważny, Zbiory etnograficzne…, s. 13, 17. Kilka z takich kopek i wiele czepców znajduje się w kolekcji kaliskiego muzeum; I. Rusińska, Suknia wydaje ludzkie obyczaje. Wielkopolskie stroje ludowe w zbiorach Muzeum Etnograficznego, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Poznań 2005, s. 105-107.

Informacja Prasowa CKiS