Czy Polacy to tak naprawdę kaliszanie?

To, że Kalisz jest bardzo stary, to żadna tajemnica. Jednak mało kto wie, iż jest on nie tylko najstarszą znaną nam miejscowością na ziemiach polskich, ale być może także pierwszym ośrodkiem, z którego narodziła się Polska.

1. Wprowadzenie

Do dziś niewyjaśnionym pozostaje to, jak dokładnie, gdzie i kiedy powstał pierwszym twór państwowy, który to dał w przeszłości początek państwu Mieszka I. W powszechnym kojarzeniu pozostaje, iż najstarszymi grodami protoplasty państwa polskiego są Ostrów Lednicki, Poznań, Giecz, Kruszwica i przede wszystkim pierwsza stolica Polski – Gniezno. Okazuje się jednak, iż istnieje teoria, zgodnie z którą kolebką dzisiejszej Rzeczpospolitej Polskiej był Kalisz.

2. Mgła najdawniejszych dziejów Słowian

Żeby jednak w pełni oddać obraz wątpliwości dotyczących pierwszego pra-ośrodka Polaków, trzeba przybliżyć kwestie tego, ile tak naprawdę wiemy na temat przedchrześcijańskich dziejów Słowian. Dla niecierpliwych od razu odpowiem – relatywnie bardzo niewiele. Więcej niż sami Słowianie o sobie chętniej mówią o nich raczej ich piśmienni sąsiedzi, z którymi wchodzili w kontakt i z którymi się ścierali. Ponadprzeciętnie bogatą literaturę na temat ludów słowiańskich pozostawił po sobie najsłynniejszy bizantyjski historyk – Prokopiusz z Cezarei. Dzięki jego zapiskom na temat ludów Antów i Sklawenów (być może dwa spośród ludów słowiańskich) mamy chociaż minimalne pojęcie na temat tego, jak walczyły i w co wierzyły dawne ludy słowiańskie.[1] Nie przypadkowo wiele uwagi poświęcił on wymienionym wyżej ludom. Zgodnie z jego zapiskami miały one dokonywać regularnych najazdów na ziemie Imperium Bizantyjskiego, dokonując rabunku i pojmania niewolników, w pewnym momencie zmuszając Justyniana I Wielkiego do zawarcia z nimi porozumienia, na podstawie którego uzyskali oni prawo do osiedlenia się na terenach bizantyjskich.[2] Co więcej, mieli oni także dokonać przeniknięcia do społeczeństwa bizantyjskiego, a także być rekrutowani jako żołnierze do armii cesarstwa.[3] Podobne zapiski odszukać możemy również wśród innych piśmiennych ludów, np. u niemieckiego kronikarza Thietmara z Merseburga. Po za tymi materiałami piśmienniczymi mamy jeszcze możliwość badania materialnych pozostałości po naszych przodkach, których jednak pozostaje również względnie niewiele. Jak więc widać, analiza dawnych słowiańskich dziejów pozostaje kłopotliwą kwestią. Największy problem stanowią zaś sami Słowianie, którzy (prawdopodobnie) nie wytworzyli nigdy własnego pisma. O ile istnieją pewne poszlaki co do tego, że ludy słowiańskie mogły wykształcić jakąś formę posługiwania się słowem pisanym (pisał o tym np. wspomniany już wyżej Thietmar), tak jednak nie przetrwały do dnia dzisiejszego żadne słowiańskie zapiski. W głównej mierze z tego powodu nie wiemy dokładnie skąd tak naprawdę wzięli się Słowianie, jak kształtowała się ich historia polityczna, jakie dokładnie mieli zwyczaje i wierzenia.

3. Teoria kaliska

Jak więc widać, historia naszych przodków została spowita nieprzeniknioną mgłą niewiedzy oraz domysłów. Nie inaczej jest w przypadku historii Polski. Niewiedza ta jest posunięta do tego stopnia, że nie mamy nawet pewności co do tego, jak dokładnie powstała nasza ojczyzna oraz, co najistotniejsze w kontekście niniejszego artykułu, jaki był pierwszy ośrodek oraz kolebka państwa pierwszych Piastów. Z tej właśnie mgły niewiedzy oraz niepewności wyłania się teoria, iż pierwszym ośrodkiem Polan miał być nie Poznań czy Gniezno, jak zwykło się tradycyjnie zakładać, ale właśnie Kalisz. Głównym propagatorem powyższej tezy jest prof. Andrzej Buko – profesor Uniwersytetu Warszawskiego, archeolog i mediewista, dziekan Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych oraz członek Prezydium Polskiej Akademii Nauk. Jej zasadnicze założenia przedstawione zostały na łamach Archeologii Polskiej w artykule pod tytułem „Ośrodki centralne a problem najstarszego patrymonium dynastii Piastów”[4]. Za tym, iż to Kalisz miał stanowić pierwszy ośrodek państwa Polan ma przemawiać kilka poszlak oraz argumentów.

4. Geografia zniszczeń ziem polskich

Według prof. Buko Wielkopolskę z czasów przedchrześcijańskich podzielić można na dwie wyraźnie odrębne strefy – wschodnią (Kalisz, Giecz, Śrem, Żnin, Kruszwica, Ostrów Lednicki, Grzybowo) oraz zachodnią (Poznań, Głogów, Bonikowo, Międzyrzecz, Pszczew, Santok, Krosno).

Czynnikiem różnicującym powyżej określone strefy jest kwestia zabudowy oraz zniszczeń ww. grodów. Otóż w miejscowościach położonych we wschodniej strefie Wielkopolski, widać zdecydowanie mniej śladów zniszczeń z epoki przedchrześcijańskiej oraz więcej inwestycji grodowych z tego samego okresu. Po stronie zachodniej uwidacznia się wprost przeciwna tendencja – mniej jest inwestycji w grody, a więcej śladów zniszczeń. Co więcej, interesująca wydaje się również analiza położenia grodów wczesnopiastowskich. Ich miejsce na mapie tworzy wrażenie wysokiego natężenia nimi w okolicach Kalisza oraz istnienia kolejnych linii grodów skierowanych od strony tego miasta w stronę północno-zachodnią. Wydawać by się mogło, iż na terenie ziemi kaliskiej istniał rdzeń jakiejś struktury wczesnopaństwowej, zaś kolejne linie grodów wymierzone były w rywalizujący ośrodek położony na północnym-zachodzie. W tym miejscu warto również zauważyć, iż w pozostałe strony świata nie rozciągały się podobne linie umocnień, co może świadczyć o tym, iż nie spodziewano się zagrożenia z innej strony. Można więc wysnuć z tego wniosek, iż w południowo-wschodniej części Wielkopolski istniał jakiś ośrodek wczesnopaństwowy, który rywalizował i finalnie dokonał podboju innego ośrodka położonego w części zachodnio-północnej. Powyższe fakty mogą więc sugerować, iż to obszar ziemi kaliskiej miał charakter kolebki dla jednoczących się ziem dzisiejszej Polski.

5. Ciągłość osadnicza i bogactwo inwestycji

Argument geograficzny nie jest jednak jedynym przemawiającym na korzyść Kalisza jako pierwszego ośrodka piastowskiego. Kolejnym jest niezwykle długi okres nieprzerwanego osadnictwa na jego terytorium. Doskonale znane kaliszanom jest hasło „Młode duchem – najstarsze miasto w Polsce”. Nawiązuje to oczywiście do teorii, zgodnie z którą dzisiejszy Kalisza miał być Calisią umieszczoną na mapie świata w Geografii autorstwa greckiego (rzymskiego poddanego) kartografa Klaudiusza Ptolemeusza. Wydarzenie to miało miejsce II wieku n.e.

Niezależnie jednak od tego czy powyższa teza jest prawdą, bezsprzecznym jest, iż osadnictwo na terenie Kalisza oraz mu przyległych trwa nieprzerwanie przez okres unikatowo długi dla ziem polskich. Wiemy, iż ciągłość osadnicza tego ośrodka sięga minimum VII wieku n.e., zaś prof. Stanisław Trawkowski wskazuje na unikatowość osadnictwa trwającego od schyłku starożytności, aż do czasów powstania państwa polskiego.[5] Na istotność Kalisza jako ośrodka wskazywać mają pozostałości intensywnej wymiany handlowej (importy) oraz obecność grobów książęcych. Co więcej, datowany na IX wiek n.e. Geograf Bawarski wymienia plemię Verizane, które utożsamiać można z ludem Wiercian – określeniem stosowanym wobec mieszkańców terenów położonych nad Prosną. Jeżeli zostało ono odnotowane w pismach zagranicznych, to znaczenie tego regionu musiało być co najmniej istotne. Dodatkowo na terenie miasta odnalezione zostało wczesnosłowiańskie cmentarzysko wraz z kamiennym kurhanem, tzn. że sprawowało charakter centrum religijnego jeszcze w czasach przedpiastowskich. Najdobitniej jednak o znaczeniu ziem kaliskich w okresie wczesnopiastowkim niech świadczy fakt, iż na terenie dzisiejszego Kalisza odnaleziono pozostałości aż dwóch osad – dobrze znanego grodu Kalisz-Zawodzie oraz Kalisz-Wydarte, który swoją współczesną nazwę wziął od miejsca znalezienia jego pozostałości – ulicy Wydarte.

Kalisz zachował swoją istotną rangę również w okresie formowania się państwa polskiego oraz w okresach późniejszych. Świadczyć może o tym chociażby odnalezienie szczątków drewnianego kościoła z XI wieku, który stanowi jeden z najstarszych kościołów wzniesionych na ziemiach polskich czy też mennicy z czasów księcia Zbigniewa. Powyższe fakty tworzą obraz ośrodka, który na długo przed panowaniem Mieszka I, a także już po nim, miał bardzo istotne znaczenie dla ziem polskich. Pozostałości świadczące o istotności sakralnej oraz świeckiej Kalisza na przełomie setek lat, czynią z niego istotnego pretendenta w walce o tytułu pierwszego piastowskiego ośrodka.

6. Trzy grody – jedno państwo

Poszlaką mogącą sugerować, iż to w Kaliszu mieścić mógł się pierwszy z piastowskich grodów jest jego potencjalne położenie funkcjonalne w protoplaście państwa polskiego.

Zgodnie z koncepcją A. Buko[6] praktyką stosowaną przez Protopolaków było uzyskiwanie władztwa nad danym terytorium poprzez budowę na nim sieci trzech głównych grodów. Tak więc w Małopolsce funkcję tę pełniła sieć Sandomierz – Lublin – Przemyśl, zaś na Mazowszu Płońsk- Włocławek-Płock.

Według prof. Buko nie inaczej miało być w Wielkopolsce. Tutaj jednak pierwotnym trójkątem władztwa nad ziemiami wielkopolskimi miały być dwie osady położone na terenie dzisiejszego Kalisza (wspomniane wyżej Kalisz-Zawodzie i Kalisz-Wydarte) oraz gród w Gieczu, przy czym ten ostatni stanowić miał pierwszy poza Kaliszem przyczółek do ekspansji terytorialnej. W późniejszym okresie Giecz miał stać się częścią trójkąta, w skład którego weszły również później założone Gniezno oraz Poznań. Powyższa więc teza, nadająca Kaliszowi znaczenie funkcjonalne w tworzącym się aparacie państwowym pierwszych Piastów  może przemawiać za tym, iż to ten ośrodek stanowił pierwotną kolebkę przyszłych Polaków.

7. Kalisz pisany

Z przyczyn już wyżej opisanych, tzn. niepiśmienności Słowian, nie sposób przytoczyć dowodów piśmienniczych na to, która miejscowość stanowiła kolebkę przyszłego państwa polskiego. Niemniej wskazać można na jedną istotną poszlakę. W kronice Galla Anonima opisane zostało, iż po najeździe Brzetysława Kazimierz Odnowiciel rozpoczął odbudowę Polski od zdobycia grodu, z którego poprowadził dalsze działania. Według prof. Henryka Łowmiańskiego tym grodem miał być Kalisz.[7] Według prof. Buko to zaś nadawałoby temu wydarzeniu charakter symboliczny „piastowskiego powrotu do źródeł”[8]. Może to więc stanowić poszlakę, że jeszcze w XI wieku Piastowie utożsamiali Kalisz z kolebką swojej państwowości.

8. Konkurenci

W tym miejscu nie wypada jednak wspomnieć o najistotniejszych konkurentach Kalisz do tytułu pierwszego polskiego ośrodka.

Pierwsze skojarzenie – Gniezno – jest w tym wypadku całkowicie nietrafione. Pierwsza stolica Polski jest bowiem w momencie chrztu Mieszka I relatywnie młoda. Gród w Gnieźnie został założony dopiero pod koniec I poł. X wieku[9]. Jego metryka jest zdecydowanie za krótka, by można było posądzać tą miejscowość o bycie kolebką polskiej państwowości. Zdecydowanie więcej poszlak wskazuje za to na mniej znaną miejscowość – dzisiaj wieś – tzn. wymieniony już wyżej Giecz. Po pierwsze jest on w podobnym wieku co Kalisz. Nawet w samej koncepcji kalskiej miał być on drugim ośrodkiem zaraz po nim. Dalej można wskazać na takie argumenty jak jego centralne położenie, względną trwałość jako ośrodka, późniejsze wymienianie w piśmiennictwie jako jednego z najistotniejszych ośrodków państwa polskiego czy liczne odkrycia archeologiczne.[10] Teza ta ma szczególne poparcie wśród środowiska akademickiego związanego z Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i jej propagatorami są lub byli m.in.: prof. Zofia Hilczer-Kurnatowska, prof. Michał Kara oraz mgr Teresa Krzysztofiak[11].

9. Zakończenie

Trudno ostatecznie orzec o tym, skąd dokładnie wzięli się nasi przodkowie. Niestety nie mamy do tego wystarczającej ilości materiałów oraz dowodów, a brak opanowania sztuki pisma przez Słowian nie ułatwia sytuacji. Mimo wszystko miło jednak móc mieć w głowię taką myśl, iż być może wszystko zaczęło się tutaj, a wszyscy Polacy to jednak tak naprawdę kaliszanie.

Źródła:

[1] A. Wołek, Obraz Słowian w dziełach Prokopiusza z Cezarei, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012

[2] Ibidem

[3] Ibidem

[4] A. Buko, Ośrodki centralne a problem najstarszego patrymonium dynastii Piastów, [w:] Archeologia Polskat. LVII: 2012, z. 1–2, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, s.133; https://rcin.org.pl/dlibra/publication/67305/edition/49565

[5] Ibidem s.145-146

[6] Ibidem, s.149

[7] Ibidem, s. 154

[8] Ibidem

[9] A. Buko: Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Odkrycia, hipotezy, interpretacje. Warszawa: Wydawnictwo „Trio”, 2005, s. 231

[10] K. Janicki, Pierwsza stolica Polski. Czy historia państwa Piastów zaczęła się w Gieczu?, https://wielkahistoria.pl/pierwsza-stolica-polski-czy-historia-panstwa-piastow-zaczela-sie-w-gieczu/

[11] Ibidem