Historia i rozwój komunikacji miejskiej w Kaliszu

69 autobusów, 25 linii komunikacyjnych, blisko 330 przystanków
oraz prawie 700 tysięcy pasażerów każdego miesiąca. Tak obecnie wyglądają najważniejsze dane dotyczące naszej miejskiej komunikacji autobusowej. A jak kształtowały się one w przeszłości? Jak będzie wyglądała ich przyszłość? Czy obecnie funkcjonujący stan jest optymalny dla miasta i jego mieszkańców? Postaram się na to odpowiedzieć. Zapraszam na autobusową i nie tylko podróż w czasie.

Dla każdego większego miasta komunikacja publiczna stanowi bardzo ważny element jego funkcjonowania. Oferuje ona stosunkowo szybki oraz tani sposób poruszania się do szkoły, pracy, na zakupy, do lekarza czy w innych codziennych sprawach. Oczywiście sposoby jej wykorzystania można mnożyć i mnożyć. Często stanowi też dobrą alternatywę w sytuacjach awaryjnych. W większych miastach w jej systemie znajdują się nie tylko autobusy. Tramwaje, kolej miejską czy metro także zaliczamy do tego rodzaju transportu publicznego. Skupmy się jednak na naszym ogródku i funkcjonujących niemal od stu lat autobusach.

Przedwojenna historia

Zanim to autobusy zaczęły zapisywać komunikacyjną kartę historii naszego miasta, najpierw obsługę połączeń realizowały indywidualnie zamawiane dorożki oraz omnibusy. Zapewniały one stałe połączenia centrum Kalisza z dworcami kolejowymi – państwowym (dzisiejszy dworzec PKP) oraz kolei wąskotorowej (nieistniejący, znajdujący się niegdyś na Majkowie). Częstotliwość ich kursowania skomunikowana była z przyjazdami oraz odjazdami pociągów na wyżej wymienionych stacjach. Rosnąca ilość pasażerów kolei coraz mocniej powodowała, że transport miejski w tej formie przestał być wystarczający, zadecydowano o powstaniu połączeń autobusowych. Odpowiedzialna za nie spółka Przedsiębiorstwo Autokomunikacja zapewniała dojazd pomiędzy Śródmieściem a państwowym dworcem kolejowym. Dwa autobusy kursowały na trasie pomiędzy Warszawską (obecnie Zamkowa) i Wrocławską (dziś Górnośląska). Zatrzymywały się one na przystankach znajdujących się na trasie przejazdu w lokalizacjach Plac Św. Józefa, Ratusz, Most Kamienny oraz Rogatka Wrocławska. Cena za przejazd jak na ówczesne czasy była stosunkowo wysoka, wynosiła 50 gr. Transport do dworca kolei wąskotorowej zapewniał we własnym zakresie jej właściciel – Kalisko-Turecka Kolej Powiatowa.

Rosnące zainteresowanie komunikacją wśród mieszkańców oraz chęci jej ulepszenia i rozszerzenia działalności na kolejne obszary miasta, zachęciły włodarzy w 1930 roku do zaplanowania budowy miejskiego dworca autobusowego przy obecnym placu Kilińskiego. Plany spaliły na panewce z powodu panującego wtedy kryzysu gospodarczego. Do projektów unowocześnienia miejskiej komunikacji powrócono sześć lat później. Wówczas w ramach ogłoszonego przetargu koncesję na kontrakt warty 3,5 tys. złotych uzyskała na okres 5 lat Rozalia Fiszer. Mimo to operator kolejki wąskotorowej nadal zapewniał transport z centrum miasta. Koszt zakupu normalnego biletu wynosił 30 groszy na odcinku Plac Konstytucji (obecnie Plac Jana Pawła II) do dworca na Majkowie, 40 groszy z wymienionego placu na stację kolei państwowej oraz 60 groszy w całej relacji. Warto wspomnieć, że już wtedy funkcjonowały ulgi oraz bilety miesięczne. Uczniowie oraz szeregowi żołnierze  płacili 50% ceny, natomiast bilety miesięczne posiadały 30% zniżkę. Zgodnie z warunkami przetargu oraz Rozporządzeniem Ministra Komunikacji i Spraw Wewnętrznych z 1935 roku, usługę realizowano za pomocą autobusów Polski Fiat.

Opisując historię komunikacji miejskiej warto wspomnieć także o tym, jak wówczas wyglądała sytuacja z posiadaniem prywatnych samochodów. Z racji znacznych obciążeń finansowych związanych z odbudową domów po I Wojnie Światowej, większości mieszkańców Kalisza nie stać było na posiadanie własnego auta. W okresie międzywojennym liczba osób posiadających samochody nie przekraczała stu. Poza osobowymi, po mieście poruszały się także automobile wojskowe, ciężarowe, służb specjalnych oraz taksówki, które wprowadzono w połowie lat 30. XX wieku. W roku rozpoczęcia II Wojny Światowej było zarejestrowanych 19 taksówek, których postój znajdował się przy Placu 11 Listopada (Główny Rynek) oraz 94 dorożki.

„Dorożki mają stałe stanowiska przy Głównym Rynku, ulicy Kazimierzowskiej, Grodzkiej i Kościuszki oraz na państwowym dworcu kolejowym. W Kaliszu jest około 70 dorożkarzy, którzy, jak zresztą na całym świecie, są śmiertelnymi wrogami wszelkich taks. Taks nie podaje się, gdyż zmieniają się często, stosownie do warunków drożyźnianych, więc każdorazowo można pytać o wysokość taksy stójkowego, portiera hotelowego lub żądać można od dorożkarza wierzytelnej taksy, którą on obowiązany jest mieć przy sobie” – tak opisywał dorożki informator miejski z 1925 roku.

Czasy nieco nam współczesne

Po ciężkim dla Polaków okresie II Wojny Światowej, sytuacja we wszystkich dziedzinach życia społecznego zaczęła się powoli normować. Dotyczyło to także życia miast. W Kaliszu już 29 maja 1945 roku uruchomiona została pierwsza linia Miejskiej Komunikacji Autobusowej. Nowo stworzone przedsiębiorstwo komunikacyjne było w posiadaniu dwóch poniemieckich autobusów na gaz świetlny marki Bussing. Początki były dość skromne, jednak mimo to spółka zamknęła rok z liczbą przewiezionych pasażerów na poziomie prawie 45 tysięcy osób. W 1950 roku z funkcjonującej spółki utworzono Miejski Zakład Komunikacyjny, który to wszedł w skład wielokrotnie przekształcanych przedsiębiorstw komunalnych. Połowa lat 50. to znaczne inwestycje w zakład i co za tym idzie daleko idące polepszenie technicznego zaplecza MZK. Przy ulicy Majkowskiej pod numerem 28 urządzono nową zajezdnię autobusową (która działała tam aż do 2012 roku). Przeniesiono tam także warsztaty naprawcze oraz postawiono stację paliw. Pod koniec tej dekady, w 1959 roku obok działających linii autobusowych uruchomiono państwowe taksówki, trzy lata później uzupełnione o pojazdy bagażowe. Znaczącą chwilą w historii naszej miejskiej komunikacji był rok 1963, kiedy to MZK stało się samodzielnym podmiotem pod nazwą Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne (MPK). Na jej rzecz przejęty został tabor oraz całe zaplecze techniczne. MPK było w posiadaniu 51 autobusów, które łącznie obsługiwały 15 linii autobusowych o długości 99,1 km. Liczba pasażerów wyniosła ponad 12 milionów rocznie.

Połowa lat 70. XX wieku to kolejne zmiany organizacyjne w spółkach komunikacyjnych. Zwierzchnictwo nad MPK w Kaliszu przejmuje nowo utworzone w 1975 roku Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej. Oprócz kaliskich autobusów w jego skład wchodzi także zakład w Ostrowie Wielkopolskim oraz utworzone w kolejnych latach spółki z Krotoszynie i Jarocinie. Jednak w 1982 roku wszystko wróciło do starego stanu, oddziały terenowe przejęły gminy, co poskutkowało ponownym powstaniem MPK w Kaliszu. Lata osiemdziesiąte należą jednak do jednego z najlepszych okresów w historii kaliskiej komunikacji. W 1983 roku oddano do użytku nowy biurowiec. Starsze autobusy stopniowo zastępowano nowymi, liczba pasażerów także systematycznie rosła w górę – w 1988 roku osiągając ponad 49 milionów osób.

Zmiana ustroju przynosi zmiany na szczeblu samorządowym. W 1991 roku doszło do powołania budżetowego zakładu miasta pod nazwą Miejski Zakład Komunikacyjny (MZK). Dwa lata później zainaugurowano działania, aby nowo powstały zakład uczynić bardziej dochodowym. Dlatego 13 maja 1994 roku Zarząd Miasta Kalisza oraz przedstawiciele angielskiej firmy Southern Vectis podpisali umowę o utworzeniu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością jaką zostały Kaliskie Linie Autobusowe.

Od 1 czerwca 1994 roku mieszkańcom Kalisza towarzyszy dobrze znane hasło – Dla dobra mieszkańców, z korzyścią dla miasta. To właśnie tego dnia powstała spółka joint venture Kaliskie Linie Autobusowe z udziałem miasta oraz wcześniej wspomnianego angielskiego przedsiębiorstwa. Jest to największy zakład świadczący usługi komunikacyjne w regionie. Kaliskie Linie Autobusowe obsługują mieszkańców miasta oraz okolicznych gmin takich jak Stawiszyn, Żelazków, Godziesze Wielkie, Nowe Skalmierzyce, Gołuchów, Pleszew czy Ostrów Wielkopolski. W tym okresie z usług KLA dziennie korzysta ponad 30 tysięcy pasażerów dziennie. Współpracując z Anglikami została opracowana nowa siatka połączeń, która bardziej odpowiadała ówczesnym potrzebom, rozszerzając także obsługiwane tereny. Zwiększona została liczba przystanków, sieć była ciągle udoskonalana i dostosowywana do dynamicznie zmieniających się potrzeb kaliszan.

Lata 90. XX wieku to głównie wymiana taboru, użytkowanego jeszcze za czasów poprzedniego ustroju. Na przestrzeni 12 lat w okresie 1996 – 2008 wymieniono całe zaplecze autobusowe. W 2000 roku za sprawą wprowadzenia Karty Elektronicznej, czyli innowacyjnego w skali całej Polski systemu opłat za bilety, znacznie podniesiono rangę Kaliskich Linii Autobusowych. Właściciel karty może za jej pomocą opłacić dowolny przejazd, nie pamiętając o wcześniejszym zakupie biletu. Kartę Elektroniczną wprowadzono jako podwaliny systemu karty miejskiej, mimo iż obecnie funkcjonuje ona obok Kaliskiej Karty Mieszkańca. Rok 2004 to wprowadzane coraz częściej aspekty bezpieczeństwa w środkach komunikacji miejskiej. Stopniowo inwestowano kamery wewnętrznego monitoringu a także mobilny system wizualizacji, który dawał możliwość prezentowania treści informacyjnych oraz reklamowych na wyświetlaczach wewnątrz autobusów.

Na skutek coraz powszechniejszego używania telefonów komórkowych wraz z dostępem do Internetu na nich, w 2007 roku uruchomiono działanie mobilnej informacji pasażerskiej wraz z interaktywną mapą z rozkładem jazdy. Nowoczesne rozwiązania dotarły też do Punktu Obsługi Klienta, gdzie zainstalowano komputer pełniący rolę kiosku informacyjnego, dającego dostęp do aktualnego rozkładu jazdy autobusów. Ten rok był także szczególny dla poszerzenia współpracy z Ostrowem Wielkopolskim. Podpisano porozumienie z tamtejszym MZK, które to rozpoczęło nowy okres we współpracy pomiędzy miastami. Współpraca ta nawiązana została zanim powołano do życia Aglomeracje Kalisko-Ostrowską.

Ostatnia dekada

W 2009 roku KLA Kalisz wraz z Klubem Miłośników Komunikacji Miejskiej z Warszawy odrestaurowali zabytkowy autobus San H-100B, który w poprzednim wieku, na przełomie lat 70. I 80. pełnił służbę na kaliskich ulicach. Pojazd, z racji bycia własnością MPK w Kaliszu został pomalowany w bary firmy, oznaczony herbem Kalisza i sprowadzony do naszego miasta.

Historyczny San H-100B (czerwony pojazd) realizujący wakacyjną trasę turystyczną po Kaliszu

Rok 2010 przyniósł wykupienie 18,38% akcji angielskiego Southern Vectis i w ten sposób Miasto Kalisz stało się jedynym właścicielem Kaliskich Linii Autobusowych. Ten rok to także początek okresu, kiedy to wymianie ulega znaczna część miejskich autobusów. 30 września na Głównym Rynku w Kaliszu zaprezentowano wraz z przekazaniem pięć sztuk nowoczesnych, niskopodłogowych autobusów marki Solaris. Pojazdy zostały zakupione w ramach projektu „Rozwój i poprawa jakości transportu publicznego w Kaliszu”, współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Projekt o wartości prawie 4 300 000 zł został w 80% pokryty z środków unijnych. Kolejna duża zmiana taborowa nastąpiła rok później. Październik 2011 przyniósł dziesięć autobusów zakupionych przez Miasto w ramach kolejnego projektu o nazwie „Rozwój i poprawa jakości transportu publicznego w Kaliszu”. Ta inwestycja także była współfinansowana przez Unię Europejską. Wartość zadania wyniosła 9 mln złotych, a dofinansowanie także wyniosło 80%. Flota kaliskiego przewoźnika wzbogaciła się między innymi o dwa przegubowe autobusy spod znaku Solaris Urbino 18 oraz pojazdy typu mini Kapena Iveco 65C.

Kolejne duże zmiany, ważne przede wszystkim dla mieszkańców nastały w 2014 roku. Wtedy to uruchomiony został system mobilnej sprzedaży biletów. Za pomocą aplikacji moBiLET pasażerowie mogli opłacać przejazd za pomocą swojego smartfona.

Interfejs aplikacji moBiLET z widocznymi opcjami zakupu biletów

Rok ten także spowodował, że kaliska komunikacja przestała znacząco odstawać od tej w innych miastach. Wprowadzono nocną linię autobusową nr 10, obsługującą tereny osiedla Dobrzec, Korczaka, Śródmieścia oraz Winiar. Rok 2016 to kolejne ułatwienie życia mieszkańców korzystających na co dzień z komunikacji autobusowej, zwłaszcza tych zaprzyjaźnionych bardziej z nowoczesnymi technologiami. Udostępniona została strona internetowa prezentująca na bieżąco godziny odjazdów autobusów ze wszystkich przystanków obsługiwanych przez Kaliskie Linie Autobusowe. Wymagało to wyposażenia miejskich autobusów w urządzenia do obsługi systemu dynamicznej informacji pasażerskiej pod nazwą „kiedyprzyjedzie”. Usługa została z czasem uzupełniona o dedykowaną aplikację mobilną. Niestety, obecnie niedostępna. Została zastąpiona inną usługą o podobnej funkcjonalności.

Zrzut ekranu ze stroną z dynamiczną informacją pasażerską, która zastąpiła „kiedyprzyjedzie”

Rok 2016 to szczególnie ważny czas dla promocji naszej komunikacji. Kaliskie Linie Autobusowe zajęły bowiem 1. miejsce w Wielkopolsce oraz 6. w Polsce w rankingu najlepszych przewoźników organizowanych przez Dziennik Gazetę Prawną. Ranking miał zamiar zademonstrowanie najlepszych przedstawicieli firm, które odgrywają najważniejsze role w funkcjonowaniu lokalnych społeczności. Był to także czas nostalgiczny dla miłośników komunikacji. Pożegnano się bowiem ostatnim, używanym od 1997 roku przegubowym autobusem marki MAN. Kolejny rok to rozszerzenie mobilnych możliwości na zakup biletów. Do działającej już aplikacji moBiLET dołącza aplikacja zbiletem, która oferuje podobną funkcjonalność.

W roku 2017 miejsce ma także największa od sześciu lat wymiana autobusów miejskich. 22 czerwca na Głównym Rynku zaprezentowano 10 pojazdów Solaris Urbino IV generacji. Jedną z ciekawszych rzeczy na ich pokładzie, zwłaszcza dla pasażerów były gniazda USB służące do ładowania smartfonów oraz wyposażenie autobusów w dostęp do bezprzewodowego Internetu Wi-Fi. W pojazdach znalazły się także nowoczesne kasowniki wyposażone w dotykowe wyświetlacze z możliwością opłacania przejazdu z wykorzystaniem karty debetowej. Do dziś jednak ta funkcjonalność nie została udostępniona mieszkańcom i turystom.

Solaris Urbino IV generacji w barwach Kaliskich Linii Autobusowych

Kolejnym udogodnieniem było wyposażenie przystanków w tablice informacji pasażerskiej, które to pokazywały rzeczywisty czas pojawienia się autobusu. Pierwsze z nich stanęły na przystankach zlokalizowanych przy Galerii Amber, ulicy Harcerskiej oraz Majkowskiej. Końcówka roku to kolejna „aktualizacja” w kwestii miejskich autobusów. Do obecnych dołącza dziewięć nowych pojazdów – cztery Scanie o napędzie diesla oraz nowość na kaliskich ulicach, pięć sztuk MAN-ów o napędzie hybrydowym. Całość została zrealizowana w ramach projektu „Rozwój niskoemisyjnego systemu komunikacji publicznej Miasta Kalisza wraz z modernizacją oświetlenia ulicznego zwiększającą jego energooszczędność”.

W 2018 roku kolejne nowości wkraczają na kaliskie przystanki. Wcześniej wyposażone w wyświetlacze, zostają teraz doposażone pierwszymi w naszym mieście biletomatami. Umożliwiają one zakup biletów miejskich oraz podmiejskich, jednorazowych oraz krótkookresowych za pomocą wszystkich popularnych form płatności. Do wcześniej wspomnianej i funkcjonującej od 2000 roku Karty Elektronicznej dołącza Kaliska Karta Mieszkańca, dająca dostęp do tych samych funkcji, umożliwiająca także korzystanie ze zniżek. Lipiec to miesiąc, kiedy to dokonano największej jak dotąd wymiany taboru. Flotę uzupełniło jedenaście sztuk hybrydowych autobusów, zakupionych w ramach projektu „Rozwój systemu komunikacji publicznej Aglomeracji Kalisko – Ostrowskiej wraz z modernizacją oświetlenia ulicznego – Miasto Kalisz”. W jego zakres wchodziła także budowa węzła przesiadkowego pomiędzy Galerią Amber, dworcem kolejowym i autobusowym oraz wyposażenie kolejnych przystanków w tablice i biletomaty.

Jedna z tablic z dynamiczną informacją pasażerską

Rok 2020 to przede wszystkim wprowadzone ograniczenia, które z racji pandemii nastały także w komunikacji miejskiej. Zakazano sprzedaży biletów u kierowcy, ograniczono ilość pasażerów mogących jednocześnie podróżować autobusem. Przede wszystkim brak możliwości kupna biletów w autobusie stał się problemem dla odwiedzających nasze miasto. Ciągle niewystarczająca liczba biletomatów oraz znikoma ilość punktów sprzedaży w kioskach czy sklepach uniemożliwiła „prawidłowe” poruszanie się miejskimi autobusami. Mimo znaczących problemów, w tym roku także udało się uzupełnić tabor o nowe pojazdy. Dwa autobusy japońskiego Isuzu od 15 października wożą pasażerów na najmniej obłożonych liniach w Kaliszu, tj. 5, 9 oraz nocnej 10 oraz 16 w weekendy. Są to najmniejsze autobusy w kaliskiej flocie, mogą przewieźć 60 pasażerów w tym 21 na miejscach siedzących. Ma miejsce także sukcesywne wyposażanie kaliskich przystanków w nowoczesne wiaty. Dodatkowo niektóre tworzone są w formie przystanków ekologicznych, które posiadając odpowiednie stelaże, zostały obsadzone wieloletnimi roślinami.

Przystanek przy ulicy Parczewskiego, wyposażony w nowoczesną wiatę, system informacji pasażerskiej oraz biletomat

Komunikacja Miejska Kalisza w liczbach

Realizowane przez Kaliskie Linie Autobusowe połączenia można podzielić na trzy znaczące grupy – linie miejskie, linie miejsko-podmiejskie oraz podmiejskie. Do pierwszej zaliczymy te, które zapewniają komunikacje wyłącznie w granicach administracyjnych Kalisza. Należą do nich linie 1, 2, 3C, 5, 7, 8, 9, 10 (linia nocna), 11, 12, 13, 16, 18, 19 oraz 22. Do połączeń miejsko-podmiejskich zaliczyć trzeba 1A, 1B, 3A, 3B, 3D, 6 i 12K. Ostatnią grupę reprezentują zaś linie 15, 17 a także połączenie z Ostrowem Wielkopolskim pod numerem 19E. Przy okazji warto wspomnieć, co oznaczają litery alfabetu dopisane do cyfr oznaczających daną linię autobusową. W przypadku połączeń 1, 3 oraz 12 są one ich rozszerzeniem realizującym połączenia podmiejskie. Dla przykładu linie 1A i 1B przez miasto jadą identyczną trasą, co „jedynka”, rozdzielają się natomiast dopiero poza granicami Kalisza.

Według danych z 2018 roku, wszystkie linie autobusowe wykonują pracę eksploatacyjną w ciągu tygodnia na poziomie blisko 20 tysięcy wozokilometrów. W przypadku dni roboczych szkolnych jest to 10 672 wozokilometrów, sobota charakteryzuje się liczbą 4 718 a niedziela 4 430 wozokilometrów. Największą liczbą przejeżdżanych kilometrów charakteryzuje się aglomeracyjne połączenie z Ostrowem Wielkopolskim, realizowane linią 19E. Linia 1A obsługująca komunikację z Opatówkiem oraz linia 12K łącząca Kalisz z Kościelną Wsią. Na drugim biegunie znajduje się typowo pracownicza linia nr 8, zapewniająca dojazd do zakładów pracy przy ulicy Złotej. Do dyspozycji kaliskiego przewoźnika jest obecnie 69 niskopodłogowych i ekologicznych autobusów. W dni robocze w okresie szkolnym w trasach znajdują się 52 autobusy, w sobotę 24 a w niedzielę 21 pojazdów.

Wykresy przedstawiające liczbę wozokilometrów w poszczególne dni tygodnia

Prędkości eksploatacyjne (stosunek przebytej drogi do czasu pracy pojazdu z uwzględnieniem czasów postoju na przystankach pośrednich i końcowych) poruszania się autobusów mieszczą się pomiędzy 14,5 a 15,4 km/h i zależne są od linii oraz dnia tygodnia. Prędkości komunikacyjne (stosunek przebytej drogi do czasu pracy pojazdu w uwzględnieniem czasów postoju na przystankach pośrednich) wynoszą między 20,6 a 20,9 km/h. Zazwyczaj najwyższe prędkości eksploatacyjne osiągają linie miejsko-podmiejskie oraz podmiejskie. Przykładem będą tu połączenia 1B, 17 oraz 19E. Najniższe zaś to połączenia miejskie 5, 8 i 18. Jeżeli chodzi natomiast o prędkości komunikacyjne, to najwyższe osiągają linie 1A, 1B, 17 i 19E, najniższe to znów 5, 8 oraz dla odmiany linia 22. Stosunkowo duża prędkość linii 19E wynika z tego, iż jej trasa w większości przebiega poza obszarami zabudowanymi.

Wykresy przedstawiające prędkości eksploatacyjne i komunikacyjne
w poszczególne dni tygodnia

Autobusami (i nie tylko?) w przyszłość. Co przyniesie?

W sierpniu 2020 roku władze Kalisza ogłosiły, że zamierzają w kolejnym roku stworzyć „Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego Miasta Kalisza”. Ma on na celu znaczącą korekcję obecnie obowiązującego rozkładu jazdy oraz modyfikację siatki połączeń. W budżecie na 2021 rok ma zostać zabezpieczone blisko 300 tysięcy złotych właśnie na stworzenie wyżej wymienionego projektu. Ma to być poprzedzone badaniami stanu obecnego i zmieniających się ciągle potrzeb pasażerów. Ponadto co chwile można natrafić na pomysły dotyczące nowych rozwiązań komunikacyjnych Kalisza. Pojawiają się takie, aby nasze miasto stało się czwartym w Polsce, które posiadać będzie trolejbusy. To jasno pokazuje, że komunikacja publiczna w Kaliszu musi odpowiadać na rosnące oczekiwania mieszkańców i przyjezdnych, którzy najbardziej odczuwają nawet najmniejsze braki w jej funkcjonowaniu.

Źródła:

[1]T. Chlebba, J. A. Splitt, Kalisz między wojnami. Opowieść o życiu miasta 1918-1939, Dom Wydawniczy Księży Młyn, Łódź 2013

[2]http://kla.com.pl/ (dostęp 24.12.2020)

[3]http://faktykaliskie.pl/wiadomosci/ciekawostki/komunikacja-miejska-w-kaliszu-z-dawnych-lat-zdjecia,830.html (dostęp 24.12.2020)

[4]https://www.kalisz.pl/dla-mieszkanca/aktualnosci/75-lat-komunikacji-miejskiej-w-kaliszu,28198 (dostęp 24.12.2020)

[5]http://faktykaliskie.pl/wiadomosci/spoleczne/dwa-nowe-autobusy-kla-wyjechaly-na-ulice-kalisza,6453.html (dostęp 24.12.2020)

[6]http://faktykaliskie.pl/wiadomosci/spoleczne/zielone-i-ekologiczne-przystanki-w-centrum-miasta-zdjecia,6696.html (dostęp 24.12.2020)

[7]Analiza kosztów i korzyści wykorzystania pojazdów zeroemisyjnych w komunikacji miejskiej na terenie Kalisza, TRAKO Projekty Transportowe, 2018

[8]http://faktykaliskie.pl/wiadomosci/samorzad/kla-zbada-potrzeby-pasazerow-bedzie-nowy-rozklad-jazdy-i-siec-polaczen,1623.html (dostęp 24.12.2020)