Historia kaliskiej rewitalizacji – część 2: najnowsze inwestycje i działania miękkie

Chociaż Główny Rynek w Kaliszu wciąż czeka na przebudowę, o czym pisałem w poprzedniej części tekstu, niedawno zrealizowano dwie inne ważne dla wyglądu centrum miasta inwestycje – przebudowę ulic Śródmiejskiej, Zamkowej i Piskorzewskiej oraz rewaloryzację plant miejskich. Oprócz nich w drugiej części artykułu o historii kaliskiej rewitalizacji opowiem o mniejszych inwestycjach i podejmowaniu działań miękkich, o lokalnych regulacjach prawnych, a także o najnowszym sztandarowym projekcie władz miasta – pierwszym w Polsce miejscowym planie rewitalizacji.

Zrealizowane w ostatnim czasie inwestycje, choć doprowadzone do realizacji przez obecną ekipę rządzącą Kaliszem, są efektami starań poprzednich władz miasta, a przede wszystkim instytucji przez nie powołanych – Biura Rewitalizacji przy Wydziale Rozwoju Miasta kaliskiego magistratu oraz Komitetu Rewitalizacji. Jeden i drugi organ zajmują się procesem rewitalizacji również obecnie, gdy przed miastem stoją nowe wyzwania w tym zakresie. Opowieść w tej części zacznę jednak od wspomnianych najnowszych inwestycji, prowadzonych w ramach projektu „Kalisz – Kurs na rewitalizację”, który uzyskał dofinansowanie z Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2014-2020 w wysokości prawie 10 mln zł (cała kwota to ponad 14 mln zł) we wrześniu 2018 roku, plasując się na pierwszym miejscu listy rankingowej^[1]. Projekt obejmował przebudowę ulic Śródmiejskiej i Zamkowej na woonerfy, przebudowę ulicy Piskorzewskiej, rewaloryzację plant miejskich oraz utworzenie Centrum Aktywności Mieszkańców.

Ul. Śródmiejska po przebudowie na woonerf, czerwiec 2021

Ul. Zamkowa po przebudowie na woonerf, czerwiec 2021

Zanim pojawił się pomysł woonerfów, w czerwcu 2016 roku zakazano wjazdu samochodom na fragmentach ulic Śródmiejskiej i Złotej odchodzących od Głównego Rynku. Oprócz ustawienia mebli miejskich nie podjęto jednak innych działań, więc chociaż miejsca te nabrały przestrzeni i stały się trochę bardziej estetyczne, nie przyciągnęło to szczególnie przechodniów ani nie wpłynęło znacząco na liczbę odwiedzających lokale handlowe czy gastronomiczne. Rozwiązanie jednak przyjęło się i przetrwało kolejne lata. Choć badania pokazują, że wyłączanie ulic z ruchu samochodowego połączone z „zapraszaniem” do poruszania się pieszo poprzez modernizację przestrzeni (poszerzanie chodników, sadzenie drzew, dbanie o małą architekturę) przynosi wymierne korzyści miastom^[2], nieco ponad rok po rozpoczęciu eksperymentu bazującego na półśrodkach (wyłączając niewielkie fragmenty ulic z ruchu bez modernizacji infrastruktury i nie oferując nic w zamian kierowcom) władze stwierdziły, że w Kaliszu rozwiązanie to nie zdało egzaminu i najlepszym rozwiązaniem będzie inny półśrodek w postaci woonerfów^[3]. Kolejne miesiące zajęło przygotowywanie wniosku o dofinansowanie realizacji w ramach wspomnianego projektu „Kalisz – Kurs na rewitalizację”. W październiku 2019 roku wybrano najkorzystniejszą ofertę na budowę woonerfów (blisko 2 mln zł droższą niż planowano)^[4], a realizowano je od sierpnia 2020 roku do czerwca 2021 roku^[5]. W ramach przebudowy ulic Śródmiejskiej, Zamkowej i Piskorzewskiej wymieniono chodniki, przełożono bruk na jezdni, zmieniono sposób parkowania ze skośnego na równoległe (na pewno bardziej estetyczne i zabierające mniej przestrzeni, jednak z równoczesnym zmniejszeniem liczby miejsc postojowych), posadzono kwiaty, ustawiono drzewa w donicach, ławki i stojaki na rowery. Odtworzono również przy pomocy nawierzchni z cegły zarys Bramy Wrocławskiej i murów miejskich. Czas pokaże, czy woonerfy spełnią swoje zadanie i staną się miejscami spacerów kaliszan, ulicami pełnymi życia z lokalami usługowymi, które wrócą do pustoszejących dotychczas parterów kamienic.

Ul. Piskorzewska po przebudowie, czerwiec 2021

Idea rewaloryzacji plant również sięga przynajmniej 2016 roku. W marcu tego roku przeprowadzono konsultacje społeczne i pokazano wizualizacje. Zaplanowano nowe nasadzenia, zmianę układu placów i małą architekturę, wszystko to umożliwiające odpoczynek w zacisznym zakątku i w otoczeniu zieleni^[6]. Na urzeczywistnienie planów przyszło czekać kilka lat. Projekt gotowy był w grudniu 2018 roku^[7], a jego realizacja, obejmująca uporządkowanie zieleni, wykonanie instalacji nawodnienia, przebudowę nawierzchni alejek i placów, wymianę oświetlenia i małej architektury, trwała od lipca 2020 roku do czerwca 2021 roku^[8]. Na uwagę zasługują bardzo bogate nasadzenia, obejmujące kilkanaście tysięcy roślin oraz wykreowane i uporządkowane różnorodne przestrzenie, między innymi alejka ze stolikami do gry w szachy, kameralne placyki, długa zadrzewiona aleja na odcinku od ulicy Narutowicza do ulicy Złotej czy multimedialne ławki przy odnowionym pomniku Adama Asnyka. Naprzeciwko pomnika w miejscu dawnej zdewastowanej fontanny Nastroje działa, uruchomiona we wrześniu 2017 roku, fontanna Noce i Dnie, która kosztowała około 3,4 mln zł^[9] i wraz z towarzyszącą infrastrukturą w postaci zadaszonych miejsc do siedzenia przyciągnęła w to miejsce ludzi. Jest to drobny, ale zdecydowanie warty podkreślenia sukces rewitalizacyjny.

Zrewaloryzowane planty w pobliżu pl. Jana Pawła II, czerwiec 2021

Zrewaloryzowane planty od strony ul. Narutowicza, czerwiec 2021

Bardzo istotne w procesie rewitalizacji są działania miękkie i inwestycje aktywizujące lokalną społeczność. Zanim przejdę do omawiania zrealizowanego ostatnio Centrum Aktywności Mieszkańców warto cofnąć się jeszcze o kilka lat, by omówić niektóre podjęte wcześniej działania. Tuż przed końcem kadencji samorządu w 2014 roku utworzono w Urzędzie Miejskim stanowisko specjalisty ds. rewitalizacji, którym w drodze konkursu został Krzysztof Ziental, historyk sztuki z Wrocławia^[10], który miał dużo pomysłów i przyniósł Kaliszowi świeże spojrzenie na rewitalizację. Jego hasłem było, aby „rewitalizować ludzi, nie tylko budynki”^[11]. Z jego inicjatywy podjęto szereg działań angażujących mieszkańców. Nie wszystkie jednak były udane. Jednym z przeprowadzonych eksperymentów była namiastka społecznego ogródka, tzw. „skrzynki na jarzynki” – w czerwcu 2015 roku zorganizowano przy ulicy Parczewskiego mały ogródek w skrzynkach, umożliwiający mieszkańcom uprawę własnych kwiatków i warzyw^[12]. Opiekę nad nim powierzono kaliszanom, oni również mieli korzystać z uprawianych „jarzynek”. Mimo że mieszkańcy początkowo byli pozytywnie nastawieni do idei „własnego-wspólnego” ogródka, to jednak część sadzonek wkrótce rozkradziono, a pozostałe po kilku tygodniach uschły. Po około roku stanowisko specjalisty ds. rewitalizacji zostało zlikwidowane, natomiast Krzysztof Ziental został mianowany plastykiem miejskim^[13].

Latem 2016 roku zrealizowano kolejne pionierskie działanie – była nim modelowa przebudowa podwórka u zbiegu ulic Chodyńskiego i Grodzkiej za 144 tys. zł. Efekt niestety nie zachwycał, a w dodatku szybko zaczęła się dewastacja, na przykład deptano kwiaty^[14]. Do wejścia zdecydowanie nie zachęcała niewyremontowana klatka schodowa, z odrapanymi i popisanymi murami, przez którą przechodziło się na podwórko. W 2020 roku w lokalnych mediach ukazał się artykuł o tymże „niemodelowym” podwórku, które było zaśmiecone i zdewastowane^[15].

Modelowe podwórko, lipiec 2018

Powyższe przykłady ukazują, że nie zawsze podejmowane działania, mimo dobrych chęci, przynoszą zamierzony skutek. Inaczej stało się w przypadku wspomnianego Centrum Aktywności Mieszkańców, składającego się właściwie z trzech inwestycji – utworzenia Domu Sąsiedzkiego, Akceleratora Kultury i Centrum Organizacji Pozarządowych.

Dom Sąsiedzki powstał w lokalu przy ul. Podgórze 2-4 (wejście od ul. Kopernika). Adaptacja kosztowała niecałe 400 tys. zł^[16]. Otwarty został w listopadzie 2019 roku, a jego prowadzeniem zajęło się wyłonione w konkursie ofert stowarzyszenie Multi.Art. Lokal ten miał stanowić miejsce integracji lokalnej społeczności i rzeczywiście stał się przestrzenią aktywnego odpoczynku, spotkań tematycznych czy warsztatów oraz miejscem wspierającym różnorakie działania oddolne. Pomysł nie jest nowy, gdyż takie centra lokalnej aktywności z powodzeniem funkcjonują od lat w większych miastach.

Przy ul. Nowy Świat 2, adaptując przestrzeń po byłej hali targowej Rogatka, zrealizowano Akcelerator Kultury, mający służyć organizacjom pożytku publicznego i amatorskim artystom. Oficjalne otwarcie miało miejsce w marcu 2021 roku. Za 3,14 mln zł powstały sala audiowizualna, ciemnia fotograficzna, część wystawiennicza oraz miejsce na zajęcia warsztatowe^[17].

Trzecią inwestycją w ramach Centrum Aktywności Mieszkańców jest Centrum Organizacji Pozarządowych, które kosztowało niecałe 828 tys. zł^[18]. Umieszczone zostało w styczniu 2021 roku w kompleksowo wyremontowanym lokalu na parterze budynku przy ul. Babinej 1. Centrum udostępnia swoje pomieszczenia (salę wykładową, dwie sale warsztatowe i zaplecze) organizacjom pożytku publicznego oraz służy wsparciem technicznym, informacyjnym i merytorycznym podmiotom społecznym, również tym nowopowstającym^[19].

Dom Sąsiedzki, lipiec 2021

Następnym dużym krokiem w procesie rewitalizacji miasta ma być gruntowne przekształcenie przez lata zapomnianych terenów na rubieżach kaliskiego Śródmieścia. Mowa o projekcie Miejscowego planu rewitalizacji Jabłkowskiego-Podgórze. Droga do jego powstania była jednak długa (a warto wziąć pod uwagę, że to dopiero projekt planu, jeszcze nieuchwalony). W czerwcu 2016 roku Rada Miejska Kalisza uchwaliła wyznaczenie obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji^[20]. W lipcu 2017 roku na podstawie Ustawy z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji uchwalono Gminny Program Rewitalizacji Miasta Kalisza^[21]. Jego aktualizację przeprowadzono w marcu 2018 roku. Koszt realizacji ponad stu wskazanych na lata 2017–23 zadań oszacowano na ponad 300 mln zł. Następnym krokiem było ustanowienie w maju 2018 roku Specjalnej Strefy Rewitalizacji^[22], która umożliwiła ubieganie się przez właścicieli o dotacje na remonty ich nieruchomości położonych na terenie strefy i inne cele zgodne z Gminnym Programem Rewitalizacji. W czerwcu 2020 roku opublikowano Ocenę aktualności I stopnia realizacji Gminnego programu rewitalizacji miasta Kalisza wg stanu na 31.12.2019 r.^[23], zaopiniowaną pozytywnie przez Komitet Rewitalizacji Miasta Kalisza. W związku z tą oceną w lipcu 2020 roku przystąpiono do opracowania zmiany Gminnego Programu Rewitalizacji^[24]. Dopiero po jego uchwaleniu i ustanowieniu Specjalnej Strefy Rewitalizacji można było przystąpić do sporządzania miejscowego planu rewitalizacji z końcem lutego 2019 roku (jako trzecie miasto w Polsce, po Słupsku i Świnoujściu)^[25]. Kaliski plan jest pierwszym w Polsce, który wyłożono do publicznego wglądu. Stało się to w maju 2021 roku, a w ramach dyskusji nad rozwiązaniami zaproponowanymi w planie na stronie internetowej rewitalizacjakalisz.pl umieszczono dla zainteresowanych ankietę, przeprowadzono także spotkanie dyskusyjne i spacer badawczy^[26].

Ul. Podgórze, lipiec 2021

Główne rozwiązania proponowane przez Miejscowy plan rewitalizacji Jabłkowskiego-Podgórze to wyremontowanie kamienic, sanacja zabudowy poprzez wyburzenie niektórych oficyn i opuszczonej zdewastowanej kamienicy przy ul. Jabłkowskiego 14, zabudowanie niektórych luk w zabudowie pierzei, przekształcenie nawierzchni ulic oraz utworzenie w miejscu podwórek między ulicami Jabłkowskiego i Podgórze ogólnodostępnego wielofunkcyjnego placu z ławkami i fontanną, ale również miejscami parkingowymi na obrzeżach. Jedną z bezpośrednich przyczyn przystąpienia do opracowywania planu był fakt, że na obszarze objętym opracowaniem znajduje się piętnaście budynków o nieuregulowanym stanie prawnym, a ustanowienie miejscowego planu umożliwi wykupienie tych nieruchomości przez miasto, następnie wyremontowanie lub przebudowanie ich i przeznaczenie na cele mieszkaniowe. Warto zauważyć, że miasto korzystając z gwarantowanego przez ustawę prawa pierwokupu nieruchomości w strefie rewitalizacji kupiło już rok temu jedną kamienicę przy ul. Podgórze 6 za 350 tys. zł^[27]. Nasuwa się pytanie, czy budżet Kalisza udźwignie tak śmiałe zmiany jak postulowane w planie. Proponowane rozwiązania są generalnie dobre, jednak w szczegółach kuleją, zwłaszcza niedopasowaniem urbanistycznym i brakiem prób korekty dawnych planistycznych błędów – na przykład planowany budynek w miejscu domu przy ul. Jabłkowskiego 14 jest urbanistycznie niespójny z otoczeniem i eksponuje ślepą ścianę sąsiedniej kamienicy. Również rozwiązanie proponowane dla kłopotliwego trójkątnego terenu między aleją Wojska Polskiego oraz ulicami Poznańską i Ogrodową nie wykorzystuje ślepych ścian kamienicy przy ul. Poznańskiej 11 i ignoruje problem nieestetycznego widoku na nią od strony alei Wojska Polskiego. Przewidywana na rysunkach mała liczba miejsc postojowych może być jedynie życzeniowym myśleniem, które przyczyni się do zajmowania chodników przez pojazdy i nielegalnego parkowania. Niewłaściwe wydaje się być podejście do mieszkańców, z którymi nie prowadzi się dialogu w kwestii remontów, przez które będą musieli opuścić swoje lokale, a po ewentualnym powrocie być może będą musieli płacić wyższą kwotę czynszu z uwagi na lepszy standard mieszkań – takie założenia sprzyjają, niepożądanej przy rewitalizacji, gentryfikacji^[28]. Z drugiej strony, jeśli struktura społeczna częściowo się nie zmieni to, jak pokazuje doświadczenie innych miast, wyremontowana przestrzeń będzie mimo podjętych działań wciąż dewastowana. Niezależnie od wypracowanych rozwiązań, droga do realizacji kaliskiego Miejscowego planu rewitalizacji jest jeszcze długa i zajmie przynajmniej kilka kolejnych lat.

Ul. Jabłkowskiego, lipiec 2021

Na koniec warto wspomnieć jeszcze o innych terenach wymagających interwencji w Kaliszu. W maju 2019 roku zorganizowano w ratuszu warsztaty Architektour, podczas których kilkudziesięciu studentów z całej Polski pod okiem architektów-tutorów opracowywało koncepcje architektoniczne dla wybranych terenów w mieście^[29]. Tematy zasadniczo związane były z rewitalizacją – po dwie grupy studenckie zajmowały się ulicami Jabłkowskiego i Podgórze oraz Złotym Rogiem, a po jednej przydzielono do tematów terenów poprzemysłowych: po zakładach Wistil przy ul. Majkowskiej, po Tekni przy ul. Piskorzewie, okolicy ulic Przybrzeżnej i Wodnej, okolicy ulicy Energetyków. Właśnie poprzemysłowe tereny wydają się być kolejnym wyzwaniem w procesie rewitalizacji Kalisza, tym bardziej biorąc pod uwagę, w jak bliskim sąsiedztwie centrum miasta wiele z nich się znajduje. Kluczem do dobrej rewitalizacji w tych miejscach wydaje się być szczegółowe opracowanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i nieoddawanie inicjatywy w ręce deweloperów. Trzeba pamiętać oczywiście, że rewitalizacja to nie tylko remonty infrastruktury, ale także setki godzin rozmów z mieszkańcami oraz liczne korekty pomysłów i planowanych działań. To kompleksowy proces, obejmujący poprawę jakości przestrzeni miejskiej, modernizację istniejącej substancji mieszkaniowej, wsparcie dla lokalnej przedsiębiorczości i działań kulturalnych, wreszcie zaktywizowanie i poprawienie jakości życia mieszkańców przy zaangażowaniu ich w działania prowadzone w mieście.

Źródła:

[1]„Kalisz – kurs na rewitalizację” czyli Centrum Aktywności i woonerfy w Śródmieściu [online] https://kalisz24.info.pl/kalisz-kurs-na-rewitalizacje-czyli-centrum-aktywnosci-mieszkancow-i-woonerfy-w-srodmiesciu/

[2]J. Gehl, Miasta dla ludzi, Kraków 2014, s. 9–18.

[3]Deptak był błędem. Teraz przekształci się w woonerf [online] https://www.faktykaliskie.pl/wiadomosci/spoleczne/deptak-byl-bledem-teraz-przeksztalci-sie-w-woonerf,1915.html

[4]Będą woonerfy [online] https://www.rc.fm/news/kalisz-beda-woonerfy.html

[5]Woonerf Śródmiejska – Zamkowa – Piskorzewska [online] https://latarnikkaliski.pl/woonerf-srodmiejska-zamkowa-piskorzewska/

[6]Planty w Kaliszu i plac Kilińskiego do rewitalizacji [online] https://kalisz.naszemiasto.pl/planty-w-kaliszu-i-plac-kilinskiego-do-rewitalizacji-foto/ar/c3-3682386

[7]Planty na pierwszy ogień [online] https://rc.fm/news/kalisz-planty-na-pierwszy-ogien.html

[8]Rewitalizacja Plant Miejskich [online] https://latarnikkaliski.pl/rewitalizacja-plant-miejskich/

[9]Kalisz wzbogaci się o fontannę za 3,4 mln złotych [online] https://calisia.pl/kalisz-wzbogaci-sie-o-fontanne-za-34-mln-zlotych,7124

[10]Krzysztof Ziental specjalistą ds. rewitalizacji [online] http://wkaliszu.pl/8035056/MIASTO_Krzysztof_Ziental_specjalista_ds_rewitalizacji.html

[11]„Rewitalizujmy ludzi, nie tylko budynki”. Krzysztof Ziental odchodzi z Ratusza [online] http://faktykaliskie.pl/wiadomosci/samorzad/rewitalizujmy-ludzi-nie-tylko-budynki-krzysztof-ziental-odchodzi-z-ratusza,365.html

[12]„Skrzynki na jarzynki” i ich smutny koniec [online] http://www.faktykaliskie.pl/wiadomosci/samorzad/skrzynki-na-jarzynki-i-ich-smutny-koniec-zdjecia,185.html

[13]M. Rabiega, Dziesięć lat dyskusji nad rewitalizacją śródmieścia Kalisza, [w:] Łódź U Like 2018. 10. Ogólnopolskie Seminarium Naukowe Studentów Architektury. Zobaczyć. Dotknąć. Doświadczyć. Przeżyć. Opowiedzieć, red. K. Błaszczyk, W. Witkowski, Łódź 2019, s. 131–138.

[14]Tamże, s. 131–138.

[15]Podwórko „niemodelowe”. Marzena Wojterska: „To od mieszkańców zależy, jak będzie wyglądać przestrzeń na której przebywają i z której korzystają” [online] https://calisia.pl/podworko-niemodelowe-marzena-wojterska-to-od-mieszkancow-zalezy-jak-bedzie-wygladac-przestrzen-na-ktorej-przebywaja-i-z-ktorej-korzystaja,45694

[16]100 dni Domu Sąsiedzkiego Podgórze 2-4 [online] https://calisia.pl/100-dni-domu-sasiedzkiego-podgorze-2-4,43289

[17]Przy Rogatce powstaje Akcelerator Kultury – miejsce kulturalnej aktywności mieszkańców [online] https://rewitalizacjakalisz.pl/?p=6091

[18]Centrum Organizacji Pozarządowych na finiszu [online] https://rewitalizacjakalisz.pl/?p=6555

[19]Kalisz: W mieście powstało Centrum Organizacji Pozarządowych [online] https://kalisz.naszemiasto.pl/kalisz-w-miescie-powstalo-centrum-organizacji-pozarzadowych/ar/c1-8099241

[20]Uchwała nr XXV/313/2016 Rady Miejskiej Kalisza z dnia 21 czerwca 2016 r. w sprawie wyznaczenia obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji Miasta Kalisza [online] https://bip.kalisz.pl/uchwaly/2016_25_313.pdf

[21]Gminny Program Rewitalizacji dla Miasta Kalisza. Załącznik do Uchwały nr XLIX/657/2018 Rady Miasta Kalisza z dnia 1 marca 2018 [online] http://bip.kalisz.pl//uchwaly/2018_49_657.pdf

[22]Uchwała nr LIII/719/2018 Rady Miasta Kalisza z dnia 24 maja 2018 r. w sprawie ustanowienia na obszarze rewitalizacji Miasta Kalisza Specjalnej Strefy Rewitalizacji [online] http://bip.kalisz.pl//uchwaly/2018_49_657.pdf

[23]Ocena aktualności I stopnia realizacji Gminnego programu rewitalizacji miasta Kalisza wg stanu na 31.12.2019 r. [online] https://www.bip.kalisz.pl/ogloszenia/inne/ocena2206.pdf

[24]Uchwała nr XXVI/418/2020 Rady Miasta Kalisza z dnia 14 lipca 2020 r. w sprawie przystąpienia do opracowania zmiany Gminnego Programu Rewitalizacji Miasta Kalisza [online] https://www.bip.kalisz.pl/uchwaly/2020_26_418.pdf

[25]Specjalna Strefa Rewitalizacji w praktyce. Raport z badania narzędzi ustawowych w zakresie rewitalizacji w Polsce, Ministerstwo Inwestycji i Rozwoju, Warszawa 2019 [online] https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/media/86068/SSR_w_praktyce.pdf

[26]Wyłożenie do publicznego wglądu projektu Miejscowego planu rewitalizacji Jabłkowskiego-Podgórze [online] https://rewitalizacjakalisz.pl/?p=7605

[27]Kalisz: Miasto kupiło starą kamienicę przy ulicy Podgórze. Co z nią teraz zrobi? [online] https://kalisz.naszemiasto.pl/kalisz-miasto-kupilo-stara-kamienice-przy-ulicy-podgorze-co/ar/c1-7797870

[28]Materiał Katarzyny Górcewicz na temat Podgórza [online] https://www.facebook.com/estetykaihistoria/posts/4102738633147362

[29]Studenci architektury będą zmieniać Kalisz. Trwa Architektour 2019 [online] http://www.faktykaliskie.pl/wiadomosci/spoleczne/studenci-architektury-beda-zmieniac-kalisz-trwa-architektour-2019-zdjecia,3941.html