Znak zapytania w kwestii nauczania

Wkrótce rozpocznie się nowy rok szkolny, a my wciąż pozostajemy ze znakiem zapytania na ustach. Nie wiadomo, czy dzieci i młodzież faktycznie wrócą do szkół, a jeśli tak to na jak długo? Czy wisi nad nami widmo kolejnego roku edukacji zdalnej? Dokąd zaprowadzi nas ta droga? Te pytania bez odpowiedzi dotyczą nas wszystkich, zarówno nauczycieli, jak i uczniów i ich rodzin.

Współczesny świat charakteryzuje się dużą dynamiką, ciągłymi zmianami i nieustanną modernizacją. Różnorodne zmiany i przeobrażenia dokonują się niemalże na każdej płaszczyźnie życia, w tym również w systemie edukacji. Wciąż nowe reformy edukacyjne, coraz szerszy dostęp do technologii informacyjnych, zmieniające się cele i metody pracy dydaktyczno–wychowawczej stawiają przed nauczycielem i uczniem nowe wyzwania. Zmiany te i wyzwania widoczne są zwłaszcza w dobie kryzysu edukacyjnego związanego z pandemią COVID-19 oraz koniecznością nauczania zdalnego.

Nadzwyczajna i dosyć nietypowa sytuacja edukacyjna, w jakiej wszyscy się znaleźliśmy wymaga dużej elastyczności od grona pedagogicznego (na każdym szczeblu nauczania), sukcesywnego dokształcania się, aktualizowania zdobytej wiedzy i doskonalenia warsztatu pracy i umiejętności. Posiadanie właściwych kompetencji, niezbędnych w pracy nauczyciela (zarówno pracy stacjonarnej, jak i zdalnej) pozwala we właściwy sposób poprowadzić proces kształcenia, tak aby była on ciekawy i przede wszystkim owocny. Dlatego też aktualne jest wciąż pytanie: jakie kompetencje, kwalifikacje, umiejętności powinien posiadać współczesny nauczyciel?

Celem tego artykułu jest więc próba określenia, jakie preferencje kwalifikacyjne, czy też jakie kompetencje mają szczególne znaczenie w pracy współczesnego nauczyciela oraz określenie do jakich zadań i ról w sposób szczególny powinien być on przygotowany w swojej pracy zawodowej w okresie pandemii.

Zanim przejdę do treści właściwej, chciałabym wyjaśnić znaczenie pojęcia „kompetencje”. Definicji jest wiele, jednakże na potrzeby niniejszej pracy przyjęłam tę, proponowaną przez Słownik Języka Polskiego PWN, według której pojęcie „kompetencja” odnosi się do określonego zakresu uprawnień, jak również do zakresu czyjejś wiedzy, umiejętności i doświadczenia[1]. W myśl tej definicji chodzi zatem o posiadanie wiedzy i umiejętności, które umożliwiają wypowiadanie rzetelnego zdania na jakiś temat. Osoba kompetentna jest więc wówczas, gdy posiada ona  odpowiedni zakres wiedzy i doświadczenia w danej dziedzinie, czy na dany temat. W literaturze przedmiotu, pod pojęciem „kompetencji” badacze często zwracają uwagę na to, że kompetencje nabywa się poprzez samorozwój, dokształcanie, wzbogacanie swojej wiedzy i doświadczeń. Jest to zatem połączenie kilku elementów: wiedzy, umiejętności, doświadczenia, a także postaw, wartości i cech osobowości danego człowieka. Wszystkie te elementy składowe stanowią o kompetencji człowieka. W odniesieniu do zawodu nauczyciela kompetencje należałoby rozpatrywać jako zakres uprawnień do wykonywania tego zawodu, kwalifikacje, określone umiejętności, a także postawy pedagogiczne, psychologiczne i społeczne[2]. 

Pandemiczna rzeczywistość, w jakiej obecnie się znajdujemy stawia przed nauczycielami wiele wyzwań, którym muszą podołać. Wyzwania te widoczne są zarówno na płaszczyźnie pracy dydaktycznej (np. nauczanie na odległość za pośrednictwem Internetu, zmieniające się rozporządzenia, wymogi, reformy systemu edukacji itp.) jak również na płaszczyźnie wychowawczej (np. nowe zagrożenia dla dzieci i młodzieży, uzależnienia od telefonów, tabletów, Internetu, agresja wśród uczniów, alienacje społeczne, nerwice spowodowane natłokiem informacji w mediach, choroby cywilizacyjny tj. dysgrafia, dysleksja, analfabetyzm itp.) W związku z tym, praca nauczyciela nabiera szczególnego wymiaru, gdyż musi on być przygotowany na każdą ewentualność. Nie tylko musi biegle posługiwać się nowinkami technologicznymi, ale też musi wiedzieć jak należy się zachować, gdy któreś dziecko ma problem. Musi być czujny, gdy dostrzega jakieś niepokojące sygnały (np. gdy dziecko nie potrafi skoncentrować się na lekcji, gdy przestaje logować się na lekcję itp.) oraz musi umieć we właściwy sposób motywować uczniów do nauki, pobudzać ich potencjał twórczy i wspierać rozwój społeczny, manualny, emocjonalny i psychologiczny. Wszystkie te zadania, przed jakimi staje nauczyciel, mają niezwykle wysoką rangę i muszą być wykonane w możliwie jak najlepszy sposób, gdyż często stanowią one o dalszym losie i rozwoju jego uczniów.

Jakie kompetencje powinien więc posiadać nauczyciel, aby nauczanie mogło przebiegać w sposób właściwy? Jako pierwsze należałoby wymienić kompetencje merytoryczne nauczyciela, a więc te, które są ściśle związane z treściami nauczania określonego przedmiotu nauczania. Będą więc dotyczyły bloków przedmiotowych, czy też ścieżek edukacyjnych na dany temat. Kompetencje merytoryczne nazywane są często kompetencjami kluczowymi, gdyż to właśnie od nich zależy przebieg lekcji i jej efektywność (jeśli nauczyciel posiada te kompetencje, to z łatwością będzie potrafił np. odpowiednio dobrać zagadnienia związane z danym przedmiotem, dobrać właściwe ćwiczenia do tych zagadnień itp.) . Kompetencje merytoryczne, który każdy nauczyciel powinien posiadać, wpływają więc bezpośrednio na kształt lekcji, na dobór rozwiązań metodycznych, które są niezwykle istotne podczas przebiegu każdych zajęć lekcyjnych, również tych zdalnych.

Równie ważne dla zawodu nauczyciela są kompetencje psychologiczno-pedagogiczne. Uważa się, że każdy nauczyciel powinien posiadać ogólną wiedzę psychologiczną i pedagogiczną, gdyż bez tej wiedzy może (przypadkiem) wyrządzić krzywdę swoim uczniom. Wiedza, o której mowa pozwala bowiem na podejmowanie właściwych działań diagnostycznych, terapeutycznych, dydaktycznych i wychowawczych. Nauczyciel powinien wiedzieć jakie są etapy rozwojowe u dzieci, u młodzieży, jak kształtuje się ich emocjonalność, jakie mają predyspozycje percepcyjne w danym wieku itp. Na każdym etapie rozwoju uczniowie mają różne potrzeby, mogą oni borykać się z różnymi (w zależności od wieku i sytuacji środowiskowej) problemami rozwojowymi. Nauczyciel jest często jedyną osobą, która może pomóc takiemu dziecku, dlatego też jestem przekonana, że współczesny nauczyciel powinien posiadać wiedzę psychologiczną dotyczącą rozwoju poznawczego, społecznego i emocjonalnego zarówno dzieci, jak i młodzieży. Pedagogika jest w znacznym stopniu związana z psychologią, często obszary wiedzy naukowej obu tych dziedzin przenikają się wzajemnie i uzupełniają się na wielu płaszczyznach. Nauczyciel powinien posiadać kompetencje psychologiczne, gdyż to właśnie ten rodzaj kompetencji najbardziej sprzyja budowaniu prawidłowych relacji z uczniem, z jego rodzicami, a także z współpracownikami w szkole. Ich szerokie spektrum oddziałuje więc na każdym obszarze działań i aktywności pedagogicznych. Kompetencje te pozwalają również na dostrzeżeniu w uczniu jednostki twórczej, indywidualnej, wyjątkowej i niepowtarzalnej. Kompetencje te pozwalają na traktowanie każdego ucznia w sposób indywidualny, życzliwy, wyrozumiały, co z pewnością sprzyja właściwemu wsłuchaniu się w jego problemy, potrzeby i w rozpoznaniu jego możliwości. Dzięki nim nauczyciel jest w stanie pomagać uczniom rozwiązywać te problemy, a przede wszystkim ma możliwość pomagania im w odkrywaniu siebie samych, swoich zalet, wartości, pasji, umiejętności itp.

Współczesnemu nauczycielowi niezwykle trudno byłoby działać bez kompetencji planistyczno–projektowych. Jest to więc kolejna grupa pożądanych w tym zawodzie preferencji kwalifikacyjnych. Działalność dydaktyczna i wychowawcza każdego nauczyciela musi być dobrze przemyślana i zaplanowana. W żadnym wypadku jego działania nie mogą być przypadkowe i bezcelowe. Kompetencje planistyczne i projektowe będą się więc odnosiły do tych umiejętności, które związane są z opracowywaniem planów zajęć, programów i projektów dydaktycznych i wychowawczych, układania (tworzenia) odpowiednich scenariuszy lekcyjnych itp. Właściwie zaplanowane działania nauczyciela skutkują osiągnięciem założonych celów dydaktycznych i wychowawczych, a ponadto wprowadzają pewien ład i porządek na prowadzonych zajęciach i w całym w procesie kształcenia. Dobrze zaplanowane działania dydaktyczno–wychowawcze sprzyjają również większej motywacji uczniów, pobudzają ich kreatywność i samodzielność, a także – na dalszym etapie – pozwalają kontrolować i sprawdzać osiągane rezultaty pracy. Z omawianymi kompetencjami ścisły związek mają również kompetencje dotyczące oceniania (w tym także wyboru) podręczników i programów szkolnych. Każdy nauczyciel powinien potrafić właściwie oceniać treści zawarte w podręcznikach. Powinien także umieć samodzielnie tworzyć lekcje w oparciu o zawartą w podręczniku wiedzę. Wybór odpowiedniego podręcznika do nauki jest niezwykle istotny, ponieważ na wybranym raz podręczniku zarówno nauczyciel jak i uczniowie będą pracować przez cały rok, dlatego też powinien to być wybór oparty na analizie treści podręcznika pod względem merytorycznym, psychologiczno–pedagogicznym (tzn. uwzględniając różnice indywidualne uczniów i różnice przebiegu procesu uczenia się) oraz pod względem metodycznym i ewaluacyjnym.

Nie sposób pominąć również, jakże ważnych w procesie nauczania, kompetencji dydaktyczno- metodycznych, bez których efektywna praca w szkole jest po prostu niemożliwa. Nauczyciel powinien znać – i zapewne zna –  różnorodne  metody nauczania oraz umiejętnie się nimi posługiwać w codziennej praktyce edukacyjnej. Chodzi tu przede wszystkim o takie metody jak: metodę problemową, pracę z tekstem, ćwiczenia, warsztaty, pracę z komputerem, dyskusję, analizę, karty pracy, czy tzw. burzę mózgów. Metod i technik nauczania jest bardzo wiele, a ich różnorodność pozwala nauczycielowi na urozmaicanie procesu nauczania. Ich umiejętne stosowanie ma również wpływ na zwiększenie motywacji ucznia do nauki. Wszelkie działania dydaktyczne mogą być wzbogacane o różnego rodzaju pokazy slajdów, prezentacje multimedialne, rekonstrukcje cyfrowe, grafiki przestrzenne, czy też inne „owoce” współczesnej techniki. Dzisiejszy świat jest światem techniczno–informatycznym, podobnie jak społeczeństwo, w którym żyjemy i działamy. Dlatego też kompetencje informatyczno-medialne mogą okazać się niezwykle przydatne podczas organizacji pracy dydaktyczno-wychowawczej w aspekcie sprawnego wykorzystywania przez nauczyciela najnowszych technologii.

Mogłoby się wydawać, że wymienione powyżej preferencje kwalifikacyjne współczesnego nauczyciela stanowią ważną bazę wyjściową do dobrego nauczania i do solidnie wykonywanej pracy zawodowej. Jednakże poza wskazanymi powyżej kompetencjami, w sposób szczególny pragnę zwrócić uwagę na jeszcze jedną – bardzo ważną – preferencję kwalifikacyjną, która jest niezbędna w tym zawodzie, a mianowicie: komunikatywność. Kompetencje komunikacyjne odgrywają bardzo ważną rolę nie tylko w kontaktach z uczniami, ale również w relacji z ich rodzicami, z nauczycielami i innymi pracownikami szkoły. Nauczyciel powinien w umieć w sposób zrozumiały dla odbiorcy wyrażać swoje myśli, przekazywać wiedzę, powinien umieć właściwie argumentować, jasno formułować tezy i założenia, powinien umieć też słuchać i wsłuchiwać się w słowa swoich rozmówców. Kompetencje komunikacyjne to również stosowanie gestykulacji i mimiki, tonacji głosu, kontakt wzrokowy, pozycja ciała podczas rozmowy, sygnały werbalne i niewerbalne itp. Komunikacja może przybierać formę bezpośrednią (rozmowa „twarzą w twarz”) lub pośrednią (np. komunikacja za pośrednictwem korespondencji, ogłoszenia itp.). Komunikaty, jakie kierujemy do innych budują relację interpersonalną i określają jej charakter, dlatego też ważne jest to, aby współczesny nauczyciel posiadał kompetencje komunikacyjne, zwłaszcza teraz, gdy zdalna edukacja oddaliła nauczyciela od uczniów i w istotny sposób ograniczyła bezpośredni kontakt z klasą.

Można by oczywiście prowadzić dalsze rozważania na temat tego, co nauczyciel powinien zrobić, jaki powinien być, aby sprostać oczekiwaniom państwa, rodziców i uczniów w okresie edukacji zdalnej, jednakże uważam, że przebieg procesu nauczania – uczenia się nie zależy wyłącznie od osoby prowadzącej lekcje. Bezdyskusyjnie nauczyciel powinien bowiem umieć słuchać i komunikować się z otoczeniem, powinien być dobrze przygotowany pod względem merytorycznym i dydaktycznym, powinien umieć zaplanować i zorganizować przebieg zajęć w sposób możliwie jak najbardziej efektywny, powinien umieć dokonywać właściwych wyborów metod i środków dydaktycznych i wychowawczych, powinien też umieć możliwie obiektywnie i sprawiedliwie oceniać efekty pracy swojej i pracy uczniów. Nie ulega też wątpliwości, że współczesny nauczyciel musi mieć więc gruntowne przygotowanie pedagogiczne, ale też psychologiczne, strategiczne i technologiczne. Jednakże na nic zda się doskonałe przygotowanie kadry pedagogicznej jeśli dzieci nie będą chciały się uczyć, a rodzice będą dawać dzieciom „ciche przyzwolenie” na oszukiwanie podczas sprawdzianów, kartkówek, odpowiedzi itd. Z ostatniego roku szkolnego znane są bowiem przypadki z kaliskiego podwórka, że to rodzic logował się na lekcje za ucznia, podczas gdy uczeń był na „feriach” u babci na wsi. Znane są również sytuacje, że rodzic ucznia, który dostał jedynkę ze sprawdzianu zdalnego (bo został przyłapany na ściąganiu!) miał pretensje do nauczyciela, dlaczego syn dostał jedynkę, skoro wszyscy oszukują… Inna sytuacja, gdy rodzic siedzi z książką obok ucznia i licząc na to, że nie zostanie usłyszany przez nauczyciela, podpowiada dziecku, które miało danego dnia przystąpić zdalnie do odpowiedzi ustnej. To tylko kilka przykładów z jednej kaliskiej szkoły, łatwo więc sobie wyobrazić skalę problemów na skalę całego województwa, a także na skalę całego kraju.

Na dzień dzisiejszy docierają do nas z rządu informacje, że 1 września dzieci i młodzież wrócą do szkół. Nie wiadomo jednak jakie informację dotrą do nas za dwa, trzy, cztery miesiące… Pozostaje nam więc jedynie nadzieja, że polska szkoła wróci do normalności nie na chwilę, lecz już na stałe, czego wszyscy zapewne oczekujemy!

[1]Słownik Języka Polskiego PWN,  Wyd. 3, Warszawa 2019, s. 1034. (hasło: kompetencja)

[2]Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, red. T. Pilch, t. IV, Warszawa 2004, s. 693.

Źródła:

1. Słownik Języka Polskiego PWN, 3, Warszawa 2019.
2. Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, red. T. Pilch, t. IV, Warszawa 2004.
3. Jeruszka U., Aspekty teoretyczne i praktyczne, Warszawa 2016.
4. Lodziński K.., Kwalifikacje zawodowe nauczycieli, Warszawa 2008.
5. Cichocki A., Wymiary kompetencji informacyjno-medialnych nauczyciela, [w:] Media elektroniczne w życiu dziecka w kontekście wartości wychowawczych oraz zagrożeń, Izdebska (red.), Białystok 2008.
6. Zbróg Z., Kaleta-Witusiak M., Walasek-Jarosz B., Kompetencje nauczyciela w zakresie sprawnego prowadzenia lekcji, Kielce 2013.