Jedno miasto – dwa grody

Przechadzając się po kaliskiej starówce, znając trochę historię miasta, można odrobinę się rozmarzyć na temat życia w czasach słowiańskich czy wczesnopiastowskich. Będzie to jednak „rozmarzenie” nietrafione – najstarsze dzieje Kalisza rozegrały się bowiem ok 1,7 km na południe od jego współczesnego ratusza.

Jedno miasto – dwa grody

Będąc turystą w Kaliszu, nie da się nie usłyszeć przynajmniej raz o grodzie na Zawodziu, który aktualnie stanowi jedną z głównych atrakcji turystycznych najstarszego miasta w Polsce. Sami mieszkańcy Kalisza prawdopodobnie również niejednokrotnie słyszeli o owym grodzie, a być może nawet kojarzą jakie miał on znaczenie historyczne. Pewnie mniej osób słyszało o tym, iż na terenie dzisiejszego Kalisza znajdował się jeszcze jeden gród. Jeżeli chcesz Czytelniku dowiedzieć się trochę więcej o historii osadnictwa na terenie Kalisza na przełomie mileniów, to zachęcam do zapoznania się z dalszą częścią tekstu.

Fakt, iż w Kaliszu znajdował się nie jeden, a co najmniej dwa grody sygnalizowałem już ostatnio w artykule „Czy Polacy to tak naprawdę kaliszanie?„. Temat ten jednak wydaje się być warty zdecydowanego pogłębienia.

1. Czasy najdawniejsze

Poszlaki, urywki, jednostkowe badania i tym podobne niczym drobne promyczki światła przebijają mroki naszej niewiedzy na temat tego, co działo się w Kaliszu pomiędzy chrztem Polski, a prawdopodobnym początkiem nieprzerwanego kaliskiego osadnictwa, czyli okresem istnienia Imperium Rzymskiego. Gdziekolwiek by jednak nie padło to światło (bynajmniej nie Latarnika 😉), tam wszędzie natrafiamy na dowody mogące świadczyć o tym, że tak jak na przełomie er ludzka noga stanęła na grząskich piaskach nadprośniańskiego brzegu, tak od tego czasu nigdy ich już nie opuściła.

Jeżeli więc chodzi o czasy najdawniejsze, to wiemy z całą pewnością, że już w czasach rzymskich tereny doliny Prosny, przebiegające przez dzisiejszy Kalisz, były zamieszkane. Na istniejących ówcześnie wyspach na Prośnie (o czym więcej dalej) miały znajdować się ośrodki kultury łużyckiej, a następnie kultury przeworskiej, o czym świadczą m.in. odnalezione pozostałości naczyń glinianych. Co więcej, badania prowadzone w metodzie badań radiowęglowych wskazują, iż w okresie rzymskim na terytorium miasta istniała nieumocniona osada.[1] To zaś może stanowić formę uprawdopodobnienia tezy, iż Kalisz to Calisia umieszczona przez rzymsko-greckiego kartografa Klaudiusza Ptolemeusza na jego mapie Germania Magna (o czym więcej przeczytać można w niedawno wydanym pierwszym numerze Kwartalnika Latarnika Kaliskiego, do czego gorąco zachęcam). 

2. Wczesne średniowiecze

Przewrotnie można powiedzieć, że w 476 roku naszej ery upadł Rzym, ale Kalisz (a właściwie jego protoplaści) trzymał się mocno i dotrwał do dnia dzisiejszego (choć niekoniecznie, o czym trochę więcej w dalszej części tekstu). Posiadamy dowody, iż w okresie od V wieku n.e. do IX wieku n.e. na terenie najstarszego miasta w Polsce istniało osadnictwo o znaczącej skali. Na początku Średniowiecza na terytorium dzisiejszego Zawodzia miała powstać osada o charakterze otwartym, o czym również świadczyć mają znajdowane pozostałości glinianych naczyń. Nie posiadamy niestety zbyt wielu lepszych i dokładniejszych dowodów oraz źródeł jej dotyczących.[2]

Co jednak zaskakujące, to nie jest to jedyny ośrodek z tamtego okresu, który leży na terenie współczesnego miasta Kalisza. Jak się bowiem okazuje, w tym samym czasie, przy dzisiejszej ul. Wydarte na Ogrodach miała znajdować się jeszcze jedna osada o charakterze otwartym. To w jej pozostałościach została odnaleziona frankijska ozdoba – okucie zakończenia rzemyka do przymocowywania ostróg.[3] Co warte odnotowania, wiek osady został potwierdzony w wyniku badań metodą węgla radioaktywnego C14. Zgodnie z tym, co ustalił zespół badaczy pod kierownictwem profesora Gilberto Calderoniego z Uniwersytetu La Sapienza (Rzym), osada na Ogrodach powstała najpóźniej w okresie 650-770 r. n. e.[4] Starsza okazuje się jednak nadal osada na Zawodziu, gdyż pobrane próbki wykazują, iż pochodzą one co najmniej z okresu 250-410 r. n. e., co stanowi kolejny argument za tym, iż Kalisz faktycznie mógł być Calisią.[5]

3. Ostatnie dni pogaństwa

Nic jednak nie wskazuje na to, aby w kolejnych wiekach chociażby na chwilę zanikło osadnictwo kaliskie. Co więcej, współczesne Zawodzie w okresie VII-VIII w. n.e. miało zyskać istotną rolę jako ośrodek religijny dla ówczesnej wiary słowiańskiej. Wskazują na to odnalezione pozostałości cmentarzyska pogańskiego. Była to nekropolia całopalna – spopielone pozostałości doczesne naszych przodków były umieszczane w glinianych naczyniach. Po za tym odnaleziony został również jeden kurhan kamienny.[6] W owym okresie również zaczęto umacniać brzegi rzeki oraz wysp na Prośnie.

W żadnym wypadku nie zaniknął wtedy ośrodek przy ul. Wydarte. W 2002 roku zostały odnalezione pozostałości małego grodu nad rzeką Prosną. Zakłada się, że strzegł on przejścia na rzece, gdzie zaś miał przechodzić istotny szlak komunikacyjno-handlowy, łączący Kalisz z innymi ośrodkami.[7]

4. Gród

Zbliżając się czasowo do przełomu mileniów co raz intensywniej zaczyna świecić światło Zawodzia, a jednocześnie zanika to emitowane przez osadę przy ul. Wydarte, która to przestaje pozostawiać po sobie jakiekolwiek ślady w historii. Na Zawodziu na przełomie IX/X wieku wyrasta osada rzemieślnicza oraz osada targowa.[8] Obok nich na wyspie na rzece Prośnie zostaje wzniesiony gród obronny. Gwoli wyjaśnienia – nie ma tutaj żadnego błędu – pierwotny kaliski gród prawdopodobnie był położony właśnie na wyspie. Spojrzenie na mapę rodzi jednak słuszne pytanie o to, jak to możliwe skoro rezerwat archeologiczny Zawodzie leży ok 400 metrów od rzeki? Nie ma w tym żadnego błędu ze strony współczesnych archeologów. Jak się okazuje, według badań przeprowadzonych w latach 1958-1959, Prosna od czasów powstania grodów na Zawodziu oraz na Ogrodach radyklanie zmieniła swój bieg co okazało się być znamienne w skutkach w czasach piastowskich (o czym trochę więcej dalej w tekście).[9]

Wracając jednak do tematu powstania grodu na Zawodziu – według badań dendrologicznych miał on zostać wzniesiony około lat pięćdziesiątych lub sześćdziesiątych IX wieku, czyli w okresie zbliżonym do formowania się polskiej państwowości.[10] W swojej pierwotnej wersji nie był on budowlą wybitnie okazałą. Jak wskazują źródła w IX wieku, na początku swojego istnienia: „[…] był niewielkim założeniem o kształcie zbliżonym do owalu. W X – XI wieku, a więc w okresie wczesnopiastowskim, dokonano zmian w jego rozplanowaniu. Gród znacznie powiększono, zwłaszcza po stronie południowej, ale i na wschodzie oraz zachodzie, obejmując zasięgiem kilka naturalnych wyniesień utworzonych przez rzekę. Wnętrze podzielono na część sakralną i część rezydencjonalno – administracyjną po stronie południowej, przy czym obie części rozdzieliło obniżenie terenu związane z pierwotnym przebiegiem koryta rzeki. W części południowej grodu usytuowany został drewniany budynek, być może będący siedzibą lokalnego władcy. Całość grodu zajęła wówczas obszar około 100 x 175 metrów. Funkcje mieszkalne i gospodarcze przejęły liczne osady otwarte na Zawodziu i Starym Mieście.

Północna część grodu zajęta została przez budowle sakralne i zabudowania z nimi powiązane. Najwcześniejszą świątynią był drewniany kościół wokół którego chowano zmarłych. Składał się on z nawy o wymiarach 7,6 x 7,8 metra oraz czworobocznego prezbiterium o wielkości 3,9 x 3,8 metra, które było przesunięte ku północy z powodu konfiguracji terenu. Wzniesiono go w konstrukcji zrębowej, prawdopodobnie z oszalowanymi ścianami. Wewnątrz ściany wylepiane były gliną, pośród której odnaleziono drobiny stopionego brązu, być może stopione gwoździe służące do przymocowywania ozdobnych tkanin. Podłoga kościoła była także drewniana, przy czym poziom użytkowy prezbiterium wyższy od nawy o około 20-30 cm.” [11]

Gród nieustannie rozwijał się również w XII wieku. Wyżej wskazany drewniany kościół został zastąpiony przez romańską, murowaną kolegiatę pod wezwaniem świętego Pawła, która została zresztą później dodatkowo rozbudowana. Wzniesiona została również siedziba książęca – palatium. Co więcej, pod sam koniec wieku częste powodzie zmusiły kaliszan do podwyższenia umocnień obronnych, zmniejszenia jego powierzchni oraz przebudowy układu wewnętrznego. [12][13]

Zresztą z tego samego okresu pochodzi pierwsza formalna, średniowieczna wzmianka na temat Kalisza. Jak wskazuje słynna Kronika niemniej słynnego Gala Anonima „[…]Bolesław atoli spiesznie przybył pod Kalisz, a napotkawszy tam na opór garści wiernych Zbigniewowi w kilku dniach ten gród zajął[…]”.[14] Jest to opis zajęcia grodu przez Bolesława Krzywoustego w roku 1106 (względnie 1107) w trakcie wojny domowej prowadzonej przeciwko jego bratu – Zbigniewowi.

Jeżeli mowa o Zbigniewie, to warto nadmienić, że na terenie dzisiejszego Kalisza ulokował on swoje mennice wytwarzające charakterystyczne srebrne denary krzyżowe, które zresztą udało się odszukać w ramach wykopalisk. Początek XII wieku i ta drobna inwestycja Zbigniewa blednie jednak w obliczu tego, co Kaliszowi miały przynieść rządy Mieszka Starego.

5. Rozbicie dzielnicowe i rządy Mieszka III Starego

Rządy wspomnianego księcia Wielkopolski (i czasowo księcia zwierzchniego Polski) okazały się dla Kalisza szczególnie udane. Przede wszystkim nastąpił rozwój osady na tzw. Starym Mieście, która posiadała regularną zabudowę oraz targ, przez co Kalisz pierwszy raz zaczął przypominać miasto we współczesnym tego rozumieniu. Badania przeprowadzane w latach 2001-2007 doprowadziły do odnalezienia odważników oraz obiektu, który może być identyfikowany jako karczma. Źródła pisane wskazują także na to, iż istniała jakaś forma mostu przez Prosnę. Jak dotąd nie odnaleziono jednak jego pozostałości, podobnie jak nie udało się odnaleźć tego, co pozostało z wzniesionego wtedy w Kaliszu kościoła pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny. Wiemy za to, gdzie znajdował się pierwotny kościół św. Gotarda, na miejscu którego w 1910 roku została wzniesiona aktualna świątynia. Oprócz powyższego, nieopodal istnieć miała również osada żydowska.[15]

Wspomniana już wyżej kolegiata św. Pawła także została ufundowana przez Mieszka III Starego. Musiała mieć dla niego szczególne znaczenie – pochował w niej swoich dwóch synów – Bolesława oraz Mieszka i on sam również został w niej pochowany w 1202 roku. Fakty bledną jednak wobec planów jakie miał wspomniany książę – chciał rzekomo doprowadzić do wzniesienia w Kaliszu katedry mającej stanowić grobowiec dla przyszłych władców.[16]

Można jednak powiedzieć, że wraz ze śmiercią Mieszka zaczęła się również śmierć grodu na Zawodziu.

6. Zniszczenie i opuszczenie

W wyniku wojen prowadzonych przez książąt dzielnicowych w 1233 roku, Kalisz pada łupem księcia śląskiego Henryka Brodatego. Ten jednak podejmuje decyzję o nieodbudowywaniu znacznie zniszczonego grodu oraz osady na Zawodziu (które silnie ucierpiały w wyniku prowadzonych walk) w tym samym miejscu. Przenosi osadę na wyspę położoną na Prośnie – ok. 1.5 km na północ od Zawodzia. Wydaje się, że główną przyczyną takiej decyzji była zmiana biegu rzeki Prosny, która z jednej strony doprowadzała do częstych powodzi, a z drugiej zmniejszyła możliwości obronne grodu. Od tego czasu sukcesywnie malało znacznie dawnego ośrodka, na korzyść nowego, czego przypieczętowaniem było nadanie nowemu Kaliszowi praw miejskich przez księcia Bolesława Pobożnego w roku 1257 (co zaś jest corocznie przyczynkiem do świętowania przez kaliszan w ramach Dni Księstwa Kaliskiego, na które serdecznie zapraszam również w 2023 roku). Wskazuje się, iż ostatecznie kres znaczenia osady na Zawodziu przyniósł najazd krzyżacki, który to miał miejsce w 1331 roku.

Fot.: arch.

Źródła:

[1] https://regionwielkopolska.pl/wp-content/uploads/2020/02/grod-kaliski-na-zawodziu_kalisia_06_2008.pdf

[2] Ibidem

[3] Ibidem

[4] https://wielkopolskie.naszemiasto.pl/archeologia-kalisz-starszy-od-gniezna-i-giecza/ar/c11-207233

[5] Ibidem

[6] https://regionwielkopolska.pl/wp-content/uploads/2020/02/grod-kaliski-na-zawodziu_kalisia_06_2008.pdf

[7] Ibidem

[8] https://medievalheritage.eu/pl/strona-glowna/zabytki/polska/kalisz-grod-na-zawodziu/

[9] K. Dąbrowski, W. Stopiński, E. Stupnicka Początki I Rozwój Grodziska Na Za Wódziu W Kaliszu W Świetle Badań Środowiska Naturalnego,https://rcin.org.pl/Content/36541/PDF/WA308_39139_P319_POCZATKI-I-ROZWOJ_I.pdf

[10] https://regionwielkopolska.pl/wp-content/uploads/2020/02/grod-kaliski-na-zawodziu_kalisia_06_2008.pdf

[11] https://medievalheritage.eu/pl/strona-glowna/zabytki/polska/kalisz-grod-na-zawodziu/

[12] Ibidem

[13] https://regionwielkopolska.pl/wp-content/uploads/2020/02/grod-kaliski-na-zawodziu_kalisia_06_2008.pdf

[14] http://www.kalisz.info/zawodzie.html

[15] https://regionwielkopolska.pl/wp-content/uploads/2020/02/grod-kaliski-na-zawodziu_kalisia_06_2008.pdf

[16] Ibidem