Analiza wyborów do Sejmiku Województwa Wielkopolskiego cz. 1 – wybory 1998, 2002 i 2006
Po gminnych i powiatowych elekcjach pora na analizę wyborów do Sejmiku Województwa Wielkopolskiego. Choć radni obradują w stolicy województwa, więc decyzje zapadają daleko od Kalisza, to wiele z nich ma znaczący wpływ na rozwój także naszej, południowej części regionu. Zapraszam do lektury!
Jesteśmy w trakcie wyborczej przerwy, ostatnie wybory, w których wybieraliśmy prezydenta Polski, odbyły się bowiem w zeszłoroczne wakacje, tymczasem do kolejnych zostało jeszcze ponad 2 lata. Jesienią 2023 r. przypada, niemal równocześnie, zakończenie kadencji parlamentarnej oraz samorządowej. I choć kolejne głośne wydarzenia polityczne powodują przebąkiwanie o rozwiązaniu Sejmu, to nadal nie podjęto żadnych decyzji, przez które mielibyśmy iść do urn wcześniej. Mówi się nawet o wydłużeniu kadencji samorządów do wiosny 2024 r., wszystko to jednak dzieje się w sferze domysłów i dyskusji medialnych.
Wróćmy jednak do „międzywyborczego wypoczynku”, to dobry czas, by przypomnieć sobie, jak wyglądały dotychczasowe elekcje, poznać ich kulisy, które nierzadko wychodzą na jaw dopiero po latach, a także kontekst w odniesieniu do aktualnych wydarzeń i współczesnych polityków czy samorządowców. Tym razem, po gminnych i powiatowych wyborach w powiecie kaliskim, przeanalizuję wyniki wyborów do Sejmiku Województwa Wielkopolskiego, ze szczególnym uwzględnieniem aktualnego okręgu nr 5 (od 2002 r.), w skład którego wchodzi m.in. Kalisz i powiat kaliski.
O Sejmiku słów kilka
Sejmik Województwa Wielkopolskiego istnieje formalnie od 1998 r., powstał na skutek reformy administracyjnej przeprowadzonej przez rząd Jerzego Buzka. Na początku Sejmik liczył 60 radnych, którą to liczbę zmniejszono w 2002 r. do 39 radnych. Nasz Sejmik jest w tej chwili trzeci pod względem wielkości (ex aequo z Małopolskim), za Sejmikiem Mazowieckim i Śląskim. Warto zauważyć, że liczba radnych w Wielkopolsce może się zmienić już w najbliższych wyborach samorządowych. Jak informowaliśmy już w maju br., prognozy mówią, że liczba mieszkańców naszego województwa przekroczyła już granicę 3,5 mln mieszkańców i jeśli tendencja wzrostowa się utrzyma, to liczba radnych od kolejnej kadencji może wzrosnąć o 3 mandaty.
Radni wybierani są w sześciu okręgach wyborczych (z wyjątkiem wyborów w 1998 r., gdy utworzono dziewięć okręgów), w tym w okręgu kaliskim, obejmującym Miasto Kalisz oraz powiaty: kępiński, kaliski, ostrowski, ostrzeszowski, jarociński, pleszewski. Co ciekawe, nasz okręg nr 5 nie obejmuje powiatu krotoszyńskiego, który z kolei wchodzi w skład subregionu kaliskiego.
Mapa Wielkopolski z podziałem na okręgi wyborcze do Sejmiku Województwa Wielkopolskiego; kolorem czerwonym został oznaczony okręg nr 5. Źródło: wikipedia.pl.
Sejmik pełni funkcję organu stanowiącego i kontrolnego samorządu wojewódzkiego, a ponadto, przede wszystkim, wybiera organ wykonawczy, czyli zarząd województwa na czele z marszałkiem. To zarząd sprawuje nadzór nad Urzędem Marszałkowskim i bezpośrednio nadaje rytm działań prowadzonych przez samorząd wojewódzki. Jest to ważne zwłaszcza od czasu wstąpienia Polski do Unii Europejskiej, gdy na szczeblu regionalnym zapada wiele decyzji dotyczących, chociażby podziału funduszy europejskich w naszej części kraju. Sejmik uchwala również uchwałę budżetową, strategie czy programy o zasięgu wojewódzkim, a także zatwierdza sprawozdania finansowe czy udziela zarządowi absolutorium.
Choć od reformy minęło wiele czasu, to warto przypomnieć, żeby marszałka województwa nie mylić z wojewodą. Ten ostatni stoi na czele administracji rządowej na terenie danego województwa, jest więc przedstawicielem rządu, powoływanym zresztą przez premiera na wniosek właściwego ministra ds. administracji publicznej.
Wybory 1998
Pierwsze wybory do Sejmików odbyły się w 1998 r. W skali kraju największy wynik (33,32%) osiągnął komitet Akcji Wyborczej Solidarność (AWS), wyprzedzając nieznacznie (31,83%) Sojuszem Lewicy Demokratycznej (SLD). Trzecie miejsce zajęła koalicja Przymierze Społeczne (PS), w której główną siłą było Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). Obok ludowców Przymierze tworzyli także m.in. przedstawiciele Unii Pracy (UP), Krajowej Partii Emerytów i Rencistów (KPEiR) czy Stronnictwa Demokratycznego (SD). Te trzy komitety wprowadziły radnych do sejmików wszystkich szesnastu województw, a w czternastu województwach swoich przedstawicieli uzyskała czwarta w skali kraju Unia Wolności (UW).
Te cztery komitety (AWS, SLD, PS i UW) podzieliły się mandatami w Wielkopolsce. Z tą jednak różnicą, że najwyższy wynik w województwa osiągnęli przedstawiciele Lewicy (29 radnych), którzy wraz z Ludowcami (5 radnych) utworzyli sejmikową koalicję. W opozycji zasiedli radni AWS-u (21 mandatów) oraz UW (5 mandatów). Pozostałe komitety nie osiągnęły progu wyborczego i nie wprowadziły swoich przedstawicieli do wielkopolskiego Sejmiku.
Rys. nr 1. Podział mandatów w Sejmiku Województwa Wielkopolskiego po wyborach w 1998 r. (na wykresie liczba mandatów).
W pierwszych wyborach sejmikowych obowiązywały inne okręgi wyborcze, których było aż 9. Okręgiem kaliskim był okręg nr 4, gdzie wyborcy wybierali 6 radnych. Połowę z nich zgarnęli przedstawiciele SLD: Stanisław Sikorski (13 400 głosów), Edward Horoszkiewicz (8633) oraz Kazimierz Kościelny (6974). Wszyscy trzej przedstawiciele Lewicy w pierwszym wielkopolskim sejmiku już nie żyją. Sikorski był wcześniej senatorem z województwa kaliskiego, aktywnym działaczem sportowym. Zmarł w 2015 roku w wieku 66 lat. Horoszkiewicz był lekarzem-ginekologiem, posłem na Sejm Kontraktowy z ramienia PZPR. Po jednej kadencji w samorządzie wojewódzkim udzielał się jako radny powiatu pleszewskiego, po czym zakończył aktywność polityczną. Zmarł w 2018 r., w wieku niemal 80 lat. Z kolei Kościelny był wcześniej wicewojewodą kaliskim (1993-1997), a w czasie sprawowania mandatu radnego wojewódzkiego był również wicemarszałkiem województwa. Zmarł w 2012 r. Ciekawostką jest fakt, że jego synem jest Piotr Kościelny – były wiceprezydent miasta, współtwórca Stowarzyszenia Wspólny Kalisz, a później Stowarzyszenia Kaliszanie, na czele którego stoi do dziś.
Dwa mandaty wywalczyli kandydaci z list AWS: jarociński lekarz Jacek Olbiński (4436 głosów) oraz Aleksander Wojtczak (4413), który zastąpił Józefa Rogackiego, nominowanego niedługo po wyborach na wicewojewodę kujawsko-pomorskiego. Ostatni mandat zgarnęła lista Przymierza Społecznego i Jan Grzesiek (5301), który jako jedyny w naszym okręgu funkcję radnego sprawuje w każdej kadencji sejmikowej! Jednak nie oznacza to nieprzerwanego sprawowania mandatu, gdyż w trzeciej kadencji mandat radnego objął w trakcie kadencji. Wracając jednak do pierwszej kadencji, najpierw pełnił funkcję wiceprzewodniczącego, a następnie przewodniczącego sejmiku. Zastąpił on na tym stanowisku Józefa Gruszkę, w dniu 29 października 2001 r., który zrzekł się mandatu radnego z racji wyboru na posła. Dodajmy, że Grzesiek zawodowo jest związany z bankowością spółdzielczą – od 1992 r. pełni funkcję prezesa zarządu Banku Spółdzielczego w Jarocinie, wcześniej od 1983 zasiadał w jego radzie nadzorczej. Zajmował także stanowiska w zarządzie Krajowego Związku Banków Spółdzielczych: od 2010 r. jako członek zarządu, a od 2012 r. – jako wiceprezes.
Warto przypomnieć, że w pierwszej kadencji samorządowej marszałkiem w naszym województwie był Stefan Mikołajczyk z SLD. Jednak nasz region miał również swojego przedstawiciela, wicemarszałkiem bowiem został wspomniany już Kazimierz Kościelny. Wicemarszałkami byli także Jan Kopczyk (1998-2001), a następnie Eugeniusz Grzeszczak (2001-2002) – obaj z PSL, członkami zarządu zaś: Wojciech Jankowiak z PSL i Andrzej Nowakowski z SLD (1998-2001), a w ich miejsce Bogdan Zastawny i Leszek Sikorski (2001-2002) – obaj z SLD.
Niestety, na stronie Państwowej Komisji Wyborczej nie ma udostępnionych informacji dotyczących dokładnych list kandydatów z wyborów samorządowych na szczeblu sejmików w roku 1998. A szkoda – uniemożliwia to choćby bliższą, głębszą analizę kandydatów oraz ówczesnych list wyborczych.
Wybory 2002
Kolejne wybory odbyły się w roku 2002. Wspomniane już zmniejszenie liczby radnych (z 60 do 39) spowodowało znaczne uszczuplenie sejmikowych rad. Wprowadzono także nowe granice okręgów. Obie te nowelizacje przetrwały do dzisiaj. Od wyborów w 2002 r. PKW publikuje już szczegółowe wyniki oraz listy kandydatów, co umożliwia zagłębienie się w ciekawe niuanse sejmikowej polityki.
Najpierw przeanalizujmy jednak sytuację w skali całego kraju. Tym razem na czoło wyborczej stawki wysunął się wspólny komitet SLD z Unią Pracy (UP), który uzyskał 24,65% głosów. Drugie miejsce uzyskała Samoobrona RP (15,98%), a trzecie Liga Polskich Rodzin (LPR, 14,36%). Te trzy komitety uzyskały mandaty we wszystkich okręgach wyborczych. Czwarty wynik w skali ogólnopolskiej (12,11%) uzyskała koalicja Platforma Obywatelska – Prawo i Sprawiedliwość. Choć z dzisiejszego punktu widzenia koalicja ta wydaje się egzotyczna i trudno uwierzyć w jej istnienie, to jednak wówczas tworzono takie bloki w wielu miejscach kraju. Co ciekawe, jedynie w województwie mazowieckim PO i PiS startowały i uzyskały osobno mandaty radnych na szczeblu sejmiku. Piąte miejsce zajął komitet PSL (10,81%), uzyskując mandaty w 15 z 16 województwach (wszystkie oprócz śląskiego). Pozostałe komitety osiągnęły mniejsze wyniki i wprowadziły swoich radnych do pojedynczych sejmików (dotyczy to zwłaszcza ugrupowań regionalnych).
Tym razem lider Wielkopolski pokrywał się ze zwycięzcą ogólnopolskim. Najwięcej mandatów zdobyła lewicowa koalicja SLD-UP – 13 mandatów, w tym 10 SLD, 2 mandaty Socjaldemokracja Polska (SDPL) oraz 1 mandat UP. Drugie miejsce zajęła koalicja PO-PiS (8 mandatów, po 4 dla obu partii). Siedmiu radnych do sejmiku wprowadziła wówczas Samoobrona RP, o jednego mniej LPR, ludowcy zaś powtórzyli wynik sprzed 4 lat, uzyskując pięć mandatów, tym razem już pod samodzielnym szyldem jako PSL. Pozostałe ugrupowania nie przekroczyły wyborczego progu. Bez wątpienia można to skwitować, że kluczową rolę w Wielkopolsce odgrywały najsilniejsze politycznie siły w kraju w tamtym czasie.
Rys. nr 2. Podział mandatów w Sejmiku Województwa Wielkopolskiego po wyborach w 2002 r. (na wykresie liczba mandatów).
W okręgu kaliskim (nr 5) wybierano od tego momentu 7 radnych wojewódzkich. Po dwa mandaty zdobyły komitety SLD-UP oraz Samoobrona, a po jednym wywalczyły PO-PiS, PSL i LPR. Najwyższy wynik uzyskał K. Kościelny (15 627 głosów); obok niego lewicę reprezentował także, zmarły na początku 2021 r., Zbyszko Szmaj (4980), wcześniej wiceburmistrz Ostrzeszowa i wykładowca akademicki. Ugrupowanie Andrzeja Leppera reprezentowały dwie panie: zaledwie 20-letnia wówczas Maja Jankowska (4141) oraz Urszula Kuświk (3871). Ta ostatnia zastąpiła w 2005 r. wybranego na senatora Mirosława Adamczaka (9798). Jan Grzesiek (8775) reprezentował PSL, Jarosław Wujkowski (4424) – obecny dyrektor Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli w Kaliszu – PO-PiS, a Rafał Skoczylas – inżynier rolnik z Biskupic Zabarycznych (8226) – LPR.
Na czele sejmiku stanął Paweł Arndt (PO), a jego zastępcami zostali Jan Grzesiek, Elżbieta Barys z LPR oraz Wiesław Szczepański z SLD. Oprócz Grześka w prezydium sejmiku pojawił się później drugi przedstawiciel naszego regionu w osobie Kazimierza Kościelnego, który zastąpił Szczepańskiego po tym, jak został posłem w roku 2005.
Początkowo zawiązana została koalicja SLD-UP-PSL, dzięki czemu na stanowisku marszałka pozostał Stefan Mikołajczyk, jego zastępcami byli dwaj przedstawiciele naszego okręgu: niebędący radnym Józef Racki (PSL), wcześniej wicestarosta kaliski, oraz Kazimierz Kościelny. Funkcje członków zarządu przypadły byłemu wiceburmistrzowi Wyrzyska Józefowi Lewandowskiemu z PSL oraz poznańskiemu lekarzowi Leszkowi Sikorskiemu z SLD. Lewandowski był barwną postacią, pełniąc wspomnianą funkcję wiceburmistrza, został oskarżony, a następnie skazany prawomocnym wyrokiem za budowę hali sportowej bez zagwarantowanej kwoty w budżecie. Choć sąd nie wyznaczył kary i warunkowo umorzył sprawę, to na mocy wyroku Lewandowski nie może pełnić żadnych funkcji w samorządzie. W roku 2007 został zaś pełnomocnikiem ds. powołania Wielkopolskiej Agencji Zarządzania Energią, jednostki podległej marszałkowi, co odbiło się w mediach. Z kolei Sikorski po zaledwie 5 miesiącach na wspomnianym stanowisku został ministrem zdrowia w rządzie Leszka Millera. Urząd ten sprawował w latach 2003-2004, by już rok później powrócić jako dyrektor podlegającemu swemu dawnemu ministerstwu Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia. Nowym członkiem zarządu w miejsce Sikorskiego został Zbigniew Winczewski z SLD, dawniej wiceprezydent Konina.
Wspomniana koalicja nie dotrwała do końca kadencji. W październiku 2005 doszło do zmiany sojuszów na skutek przetasowań zarówno wewnątrz sejmiku (np. wybrana w kaliskim okręgu Maja Jankowska przeszła do PiS), jak i rotacji wynikających z uzyskania mandatów parlamentarnych przez dotychczasowych radnych (m.in. wspomniani M. Adamczak czy P. Arndt). Nowy zarząd utworzyli PO-PiS oraz LPR przy wsparciu PSL, który utrzymał swoje dwa miejsca w zarządzie. Nowym marszałkiem został Marek Woźniak, wówczas wicestarosta powiatu poznańskiego. Jak wiemy, urząd ten sprawuje do dziś, choć przez 16 lat wielokrotnie zmieniał się skład zarządu województwa. Wicemarszałkiem wybrano wówczas Przemysława Piastę z LPR, który później był m.in. w PiSie, partii Polska Jest Najważniejsza, Kongresie Nowej Prawicy czy partii KORWiN. Ostatnim członkiem zarządu został Przemysław Smulski z PiS, wcześniej pełniący funkcję wiceprezydenta Poznania (1999-2002). W takim układzie zarząd przetrwał do końca kadencji, czyli do grudnia 2006 r.
Rys. nr 3. Podział mandatów w Sejmiku Województwa Wielkopolskiego na koniec kadencji w 2006 r. (na wykresie liczba mandatów).
Po wyborze na posła Pawła Arndta, na czele sejmiku zastąpił go Zbigniew Czerwiński z PiS. Z kolei reprezentującemu okręg kaliski K. Kościelnemu, po odwołaniu z funkcji wicemarszałka, niejako „na otarcie łez” przypadł fotel wiceprzewodniczącego sejmiku.
Swoich sił w tych wyborach w naszym okręgu próbowali m.in. późniejszy poseł Józef Racki oraz Michał Karalus z PSL (starosta pleszewski w latach 2002-2014). Ze względu na wspólny start PO-PiS brak było jednego wyrazistego lidera, a w związku z tym dominującego, wysokiego wyniku, a mandatów nie osiągnęli m.in. byli radni Józef Rogacki czy Jacek Olbiński. Ciekawostką jest start z list SLD-UP Bogusława Cebulskiego, który w ostatnich wyborach do różnych szczebli reprezentuje PiS.
Wybory 2006
Po raz trzeci przy wyborczych urnach mieszkańcy wybierali swoich przedstawicieli do samorządów wojewódzkich w 2006 roku. Wybory te przyniosły kolejne roszady, co – tak jak w latach poprzednich – szło w parze z siłą ogólnopolskich ugrupowań.
W skali kraju wybory te wygrała PO, osiągając 27,18% przed PiS (25,08%). Pamiętajmy, że to partia Jarosława Kaczyńskiego była wówczas głównym ugrupowaniem tworzącym rząd, partia Donalda Tuska zaś odgrywała rolę opozycji. Znamienne, że po 15 latach znów na czele obu tych partii stają ci sami liderzy… Trzecie miejsce w kraju zajęła Lewica i Demokraci (LiD), czyli koalicyjny komitet w składzie z SLD, SDPL, PD i UP (14,25%). Kolejne miejsca zajęli PSL (13,24%), Samoobrona (5,64%) i LPR (4,74%). Mandaty we wszystkich województwach uzyskali kandydaci z PO, PiS, PSL i LiD. Dokładnie te cztery komitety podzieliły także mandaty w sejmiku wielkopolskim. Co ciekawe, mimo niższego wyniku procentowego, ludowcy wprowadzili większą liczbę radnych niż przedstawiciele lewicy. Współrządzące wtedy w kraju ugrupowania (Samoobrona i LPR) uzyskały odpowiednio mandaty w 11 i 4 województwach. Był to znak zbliżającego się zmierzchu obu ugrupowań.
W Wielkopolsce wybory wygrała Platforma Obywatelska, która uzyskała 15 mandatów. 12 przedstawicieli do sejmiku wprowadził PiS, a jedynie 7 rządząca dotychczas Lewica (jako wspomniana już koalicja LiD). Trzeci raz z rzędu mandatową zdobycz powtórzył PSL, obsadzając pozostałe 5 miejsc. Pozostałe komitety znalazły się za sejmikową burtą, w tym wspomniane już LPR i Samoobrona. Zwłaszcza tej ostatniej zabrakło zaledwie 0,09% do osiągnięcia wyborczego progu.
Rys. nr 4. Podział mandatów w Sejmiku Województwa Wielkopolskiego po wyborach w 2006 r. (na wykresie liczba mandatów).
W kaliskim okręgu najlepszym wynik osiągnął jednak komitet Prawa i Sprawiedliwości, dzięki czemu wprowadził trzech przedstawicieli w szeregi radnych wojewódzkich. Zostali nimi Leszek Bierła (11 583), b. szef Powiatowego Urzędu Pracy w Pleszewie, a od marca 2021 r. dyrektor pleszewskiego ARMiRu, Lidia Czechak (8414), aktualnie pełniąca funkcję starosty jarocińskiego, i Maja Jankowska (6637), wówczas doktorantka na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, która do PiS przeszła z LPR. Najwyższy wynik z listy PO osiągnął Jarosław Wujkowski (13 581 głosów), jednak mandaty radnych objęli ostatecznie ostrowski lekarz Rafał Żelanowski (7536) oraz Barbara Nowak (2853), nauczycielka z Rajska. PSL początkowo reprezentował Józef Racki, który wkrótce został posłem i zrzekł się mandatu. W roku 2007 zastąpił go Jan Grzesiek (8848). Ostatnim radnym został przedstawiciel SLD, Kazimierz Kościelny z indywidualnym rekordem w okręgu – 13 910 głosów.
Wysokie wyniki, które jednak nie przełożyły się na mandaty, otrzymali m.in. Zbyszko Szmaj z SLD (4284) czy liderzy list, które jednak mandatów nie wywalczyły: Rafał Adamczak z Samooobrony (4013) i Rafał Skoczylas z LPR (2819). Co ciekawe, gdyby przekroczenie wyborczego progu zależało wyłącznie od okręgu kaliskiego, to Samoobrona miałaby swoich przedstawicieli w sejmiku.
Przewodniczącym wielkopolskiego sejmiku wybrano Lecha Dymarskiego z PO, który był pierwszą (i jak się dzisiaj okazuje – jedyną) osobą na tym stanowisku przez cały czas trwania kadencji. Tylko jemu samemu udało się powtórzyć ten polityczny „wyczyn” w kolejnej kadencji. Zastępcami Dymarskiego zostali ponownie K. Kościelny z SLD, Z. Czerwiński z PiS i J. Lewandowski z PSL. Po utracie mandatu przez tego ostatniego w roku 2007 zastąpił go Jerzy Kado, dawniej poseł i burmistrz Margonina (1990-2006).
Na czele zarząd stanął Marek Woźniak, wicemarszałkami zostali Leszek Wojtasiak z PO oraz ponownie Józef Racki (wybrany na radnego z naszego okręgu), który już po roku zrezygnował z tej funkcji z racji wyboru na posła. Miejsce Rackiego zajął Wojciech Jankowiak, dotychczasowy członek zarządu. Nowym członkiem zarządu w miejsce Jankowiaka został w 2007 r. Arkadiusz Błochowiak z PSL, który miał na swoim koncie stanowiska kierownicze w Urzędzie Marszałkowskim (od 1999 r. był wicedyrektorem Departamentu Planowania Przestrzennego i Ekologii, a następnie w latach 2005-2007 kierował Wydziałem Środowiska). Ostatnim członkiem zarządu była nieżyjąca już Krystyna Poślednia z PO, która w ostatnich latach życia (2011-2014) była posłanką z okręgu konińskiego.
Podsumowanie
Przez pierwsze dwanaście lat w sejmiku mieliśmy pięciu przewodniczących i dziesięciu wiceprzewodniczących. Większa stabilność panowała na stanowisku marszałka, którą przez ten czas sprawowały jedynie dwie osoby. Mieliśmy także siedmiu wicemarszałków i dziewięciu członków zarządu (przy czym warto podkreślić, że Wojciech Jankowski pełnił w I kadencji funkcję członka zarządu, a w III – wicemarszałka; ciekawostką jest, że także obecnie zasiada na stanowisku wicemarszałka!). Czy to dużo? Ocenę pozostawię Czytelnikom.
Przez wszystkie trzy opisywane w pierwszej części kadencje okręg kaliski w sejmiku nieprzerwanie reprezentował Kazimierz Kościelny z SLD. Na uwagę zasługuje także Jan Grzesiek, który radnym był we wszystkich kadencjach, ale z przerwą w latach 2006-2007 (mandat uzyskał w miejsce J. Rackiego).
Warto jeszcze zauważyć zmieniającą się frekwencję w tych wyborach. W roku 1998 wyniosła ona 48,71%. Cztery lata później spadła znacząco, gdyż do urn poszło 45,91% uprawnionych do głosowania. Z kolei w roku 2006 frekwencja delikatnie wzrosła i osiągnęła poziom 46,99%.
O kolejnych trzech kadencjach i wyborach samorządowych na szczeblu sejmiku w Wielkopolsce w latach 2010, 2014 oraz 2018 w drugiej części analizy, do której już teraz serdecznie zapraszam!
