Gospodarka odpadami na terenie gmin powiatu kaliskiego i ostrowskiego

Gwałtowne podwyżki opłat za śmieci budzą ogromne emocje wśród mieszkańców. Problem ten dotyka mieszkańców nie tylko dużych miast, ale i obszarów podmiejskich i wiejskich. Nie inaczej jest w naszym regionie. Jak wygląda sytuacja na terenie gmin powiatu kaliskiego oraz ostrowskiego? O tym w poniższej analizie!

Śmierdzący problem

Temat śmieci podejmowali już publicyści Latarnika Kaliskiego: Dawid Borowiak, Daniel Dudek oraz Maciej Antczak. Zachęcam, by lekturę niniejszej analizy rozpocząć właśnie od tych artykułów. Tematyka tych tekstów dotyka głównie Kalisza, bowiem w mieście problem jest o wiele bardziej „śmierdzący”, bardziej nośny i droższy – nie zmienia to jednak faktu, że jest to kwestia ogólnopolska i nie dotyczący jedynie Kalisza czy wyłącznie naszego regionu. Warto przejrzeć, jak sobie z nim radzą pobliskie samorządy, zwłaszcza na terenie sąsiednich powiatów – kaliskiego i ostrowskiego. Oczywiście trzeba już na wstępie podkreślić, że inna jest specyfika miasta, gdzie dominują budynki wielorodzinne: bloki, kamienice; inna jest specyfika terenów podmiejskich i wiejskich z zabudową jednorodzinną, a na wsiach – z zabudową zagrodową, gdzie o wiele łatwiej jest np. zorganizować kompostownik, dzięki któremu można skorzystać z ulgi. Nie ulega wątpliwości, że wszędzie jednak problem jest tak samo poważny.

Śmieci – kłopot wielowątkowy

Temat śmieci jest złożony, bowiem wątpliwości pojawiają się już na etapie rozważania, jaką wybrać metodę naliczania opłaty za śmieci. Najpopularniejsza jest oczywiście metoda „od osoby”, ale są także metody naliczania od wody, od powierzchni nieruchomości czy zryczałtowana stawka od gospodarstwa. Burzliwa dyskusja w Kaliszu nie przyniosła jednak zmiany tej metody, także w pozostałych gminach naszego regionu władze lokalne wybierają najczęściej metodę naliczenia od osoby, choć warto odnotować, że przede wszystkim na terenie powiatu ostrowskiego próbowano metody zryczałtowanej od gospodarstwa.

Gminy z zebranych opłat powinny zapewnić odbiór i wywóz śmieci, ale nie tylko. Jednym z zadań jest utrzymanie funkcjonowania PSZOKów, czyli punktów selektywnej zbiórki odpadów komunalnych – miejsc, gdzie są nieodpłatnie odbierane od mieszkańców odpady problemowe (np. zużyte opony, elektrośmieci) czy wielogabarytowe (np. stare meble). Oczywiście, w małej gminie wystarczy jeden taki punkt, ale w większych miastach trzeba zapewnić ich więcej, bo jak widać na przykładzie Kalisza, cieszą się one dużym zainteresowaniem wśród mieszkańców. PSZOK nie przyjmie jednak odpadów, które pochodzą z działalności gospodarczej, a jedynie te pochodzące z gospodarstw domowych. To ważny element systemu gospodarki odpadami, jednak i on wymaga utrzymania i kosztów. Przykładowo, specjalne kontenery na te nietypowe odpady kosztują kilkadziesiąt, a nawet kilkaset tysięcy złotych!

Innym problemem, wartym podkreślenia w tym miejscu, jest wymóg samobilansowania się systemu śmieciowego, tj. przyjęcie stawki opłaty śmieciowej w wysokości takiej, by w całości zapewnić płatność za odbiór i wywóz śmieci z gminy, a także administrację systemu. Tak więc samorządowcy są związani uzyskanymi cenami np. w przetargu, gdyż nie mogą dołożyć z innego źródła środków na ten cel. Wiadomo również, że niemożliwym wręcz jest uzyskanie stuprocentowej ściągalności opłat, co – jak pokazuje przykład omawianego terenu – jest częstym i dużym problemem.

Sytuacja w Kaliszu

Punktem odniesienia dla analizy powiatów kaliskiego i ostrowskiego jest największe miasto w tej części Wielkopolski, czyli Kalisz. Od 1 stycznia 2021 r. stawka opłaty śmieciowej znacząco wzrosła. Stawka za śmieci segregowane za jedną osobę w budynku wielorodzinnym (np. bloki) wynosi 29 zł, zaś w budynkach jednorodzinnych – 31 zł.  Jest to podwyżka aż o 6 zł w stosunku do wcześniejszej stawki dla kaliszan. W przypadku śmieci niesegregowanych opłata jest dwukrotnością stawki podstawowej: odpowiednio 58 zł i 62 zł. Ponadto ustalono ulgi: za kompostownik w wysokości 2 zł od osoby oraz ulgę 6 zł od osoby dla posiadaczy Karty Dużej Rodziny albo osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej. 

Między Kaliszem a Ostrowem Wielkopolskim 

Tradycyjnie mieszkańcy Kalisza zerkają za miedzę do Ostrowa Wielkopolskiego, aby porównać, które z tych miast ma korzystniejszą dla mieszkańców stawkę opłat śmieciowych. Tę sąsiedzką „rywalizację” wygrywa Ostrów Wielkopolski ze stawką w wysokości 25 zł za osobę przy śmieciach segregowanych (50 zł za osobę przy braku segregacji) oraz ulgą za kompostownik (2 zł za osobę) i 30-procentową ulgą dla posiadaczy Karty Dużej Rodziny. Choć także kaliskie ulgi pozwalają nieco ograniczyć rodzinom wielodzietnym opłaty za śmieci, to nadal jednak przekraczają one próg 20 zł za osobę miesięcznie.

Ceny w podkaliskich gminach 

W gminach powiatu kaliskiego stawka podstawowa za śmieci waha się między 17 a 24 zł. Najwięcej za śmieci w powiecie kaliskim zapłacimy w gminie Opatówek. Trzeba tam uregulować 24 zł za osobę, choć dysponując kompostownikiem można uzyskać 1,50 zł ulgi. Z kolei najtańsza stawka podstawowa to 17 zł za osobę – tyle za śmieci płacą mieszkańcy gmin Brzeziny i Ceków-Kolonia (dodatkowo w Cekowie można zyskać ulgę 0,50 zł za kompostownik; gmina Brzeziny taką ulgę wprowadzi w tym roku).

* k. – kompostownik; w. – ulga dla rodziny wielodzietnej;
** urząd wprowadzi ulgę od kompostownika w 2021 r.; *** wyższa stawka dla mieszkańca miasta, niższa – mieszkańca wsi

Co jeszcze ciekawego można dostrzec? Otóż choćby Stawiszyn jako jedyna gmina miejsko-wiejska wyodrębniła podział opłat na mieszkańców miasta i obszarów wiejskich. Zaś gmina Blizanów jako jedyna ma wprowadzoną ulgę dla rodzin wielodzietnych. Z kolei ulgę za posiadanie kompostownika mają niemalże wszystkie gminy, z wyjątkiem gminy Brzeziny, która jednak planuje wprowadzenie takiej ulgi w tym roku.

Różny jest także czas trwania umowy z wykonawcą usługi odbioru śmieci. Trzy z podkaliskich gmin wyłoniły wykonawców na dłuższy czas (Blizanów, Opatówek i Stawiszyn), tj. do końca 2023 roku. Z drugiej strony mamy gminy, które zleciły usługę zaledwie na pół roku, do końca czerwca 2021 r. (Ceków-Kolonia, Koźminek, Lisków, Mycielin). W tym samym momencie kończy się najdłuższa aktualna umowa, którą z wykonawcą usługi zawarła gmina Brzeziny aż na 4 lata. W Szczytnikach i Żelazkowie zdecydowano podpisać roczne umowy z wykonawcami do końca bieżącego roku.

Interesujące jest też zestawienie ściągalności opłat za śmieci. Wśród gmin powiatu kaliskiego przodują Brzeziny (97,13 %) przed Godzieszami Wielkimi (96,50 %), a najniższe miejsce na podium przypadło Stawiszynowi (95 %). Na końcu listy ściągalności znajdują się zaś Koźminek (88 %), Opatówek (87 %) oraz Ceków-Kolonia (85%). Pozostałe gminy osiągają ściągalność od 90 do 94 % wartości zgłoszonej przez mieszkańców według deklaracji śmieciowych.

Wyraźnie widać podział stref poszczególnych wykonawców usług. Firma EKO Sp. z o.o. obsługuje Szczytniki, Mycielin, Lisków oraz częściowo gminę Żelazków (wraz z PUK S.A.). Firma PUK zajmuje się wywozem śmieci z terenu gmin: Blizanów, Brzeziny i Stawiszyn. Gminę Żelazków obsługuje konsorcjum obu powyższych spółek. Z kolei Gminę Koźminek obsługuje firma PUK wraz z firmą ŁAD Marek Buchnajzer, mającą swoją siedzibę na terenie tejże gminy. Trzecim dużym podmiotem jest firma JARTEX Szczepan Jarantowski, która samodzielnie obsługuje dwie gminy z terenu powiatu kaliskiego: Ceków-Kolonię oraz Opatówek.

Stawki w powiecie ostrowskim

W powiecie ostrowskim stawki podstawowe kształtują się na poziomie od 20 do 29 złotych. Co ciekawe, Gmina Miasto Ostrów Wielkopolski, czyli największa gmina w powiecie, plasuje się mniej więcej w połowie stawki jeśli chodzi o wysokość opłat za śmieci z opłatą 25 zł za osobę. Przyczyną tego stanu jest zapewne fakt, że większość (5 z 8, w tym trzy samodzielnie) gmin powiatu ostrowskiego jest obsługiwana przez Zakład Oczyszczania i Gospodarki Odpadami MZO S.A., którego jedynym akcjonariuszem jest spółka Centrum Rozwoju Komunalnego, kontrolowana przez Miasto Ostrów Wielkopolski. Przyjrzyjmy się bliżej stawkom w powiecie ostrowskim.

Najwyższą stawkę w powiecie ostrowskim ustalono dla mieszkańców gminy wiejskiej Ostrów Wielkopolski (obwarzanka wokół miasta) oraz gminy Przygodzice. Tam za śmieci trzeba zapłacić 29 zł z możliwością uzyskania ulgi za kompostownik (odpowiednio: 2 zł i 3 zł za osobę). Z drugiej strony najtańszą stawką z tytułu opłat za śmieci może się pochwalić gmina Sieroszewice – tamtejsi mieszkańcy muszą zapłacić jedynie 20 zł za osobę, nie ma jednak ulgi za kompostownik. Jest to wyjątek w skali powiatu.

* k. – kompostownik; w. – ulga dla rodziny wielodzietnej; druga ulga wynosi 100 % na trzecie i kolejne dziecko do ukończenia 18 roku życia; ** stawka zmniejsza się w zależności od liczby osób: 1-3 osoby 28 zł od osoby; 4-5 osób 26 zł od osoby; 6 osób – 23 zł od osoby; 7 osób i więcej 21 zł od osoby

Na szczególną uwagę zasługuje rozwiązanie zastosowane w gminie Odolanów. Tamtejsi włodarze wykorzystali przepis ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (chodzi o art. 6c tejże ustawy; patrz: Dz.U. 1996 nr 132 poz. 622 z późn. zm.), który umożliwia podział gminy zamieszkanej przez więcej niż 10 tys. mieszkańców na sektory. Urzędnicy wyznaczyli cztery sektory i wyłonili w każdym z nich innego wykonawcę. I tak sektor pierwszy obsługuje raszkowska firma EKO KAR Sp. z o.o. Sp. k., a trzy pozostałe – kaliska firma JARTEX. W gminie są też unikalne w skali dwóch omawianych powiatów stawki za osobę – maleją one wraz ze wzrostem liczby mieszkańców gospodarstwa, co wyraźnie widać w tabeli. Jest to więc swoista ulga dla dużych rodzin, którą zastosowano również w mieście Ostrów Wielkopolski oraz Nowych Skalmierzycach, ale o tym za chwilę.

Tak jak w powiecie kaliskim, pod lupę warto także wziąć ściągalność opłat śmieciowych. Na czele tego rankingu są Gmina Miasto Ostrów Wielkopolski (97,08 %) oraz Odolanów (97 %). Najmniejsza ściągalność jest zaś w gminie Sieroszewice (85 %). Pozostałe gminy pobierają opłaty śmieciowe na poziomie 88-93 % wartości zadeklarowanej przez mieszkańców.

Jak wspomniałem już powyżej, większość śmieci z terenu powiatu ostrowskiego odbiera MZO S.A. Spółka zapewnia samodzielnie obsługę w Sieroszewicach, Przygodzicach i gminie wiejskiej Ostrów Wielkopolski, zaś konsorcjum obsługuje miasto Ostrów Wielkopolski (wraz z ostrowską firmą KOSZ Sp. z o.o. – jako liderem konsorcjum) oraz Raszków (jako partner lidera konsorcjum, którym jest firma EKO KAR, mająca siedzibę na terenie tej gminy). Raszkowski EKO KAR obsługuje też jeden z sektorów sąsiedniego Odolanowa, a trzy pozostałe obsługuje kaliski JARTEX, który zajmuje się również odbiorem śmieci w gminie Sośnie. Z kolei gmina Nowe Skalmierzyce zlecają usługę własnej spółce, czyli Wielobranżowemu Przedsiębiorstwu Komunalnemu Sp. z o.o.

Gdzie pomagają rodzinom wielodzietnym?

Na szczególną uwagę zasługują gminy, które promują rodziny wielodzietne, udzielając ulg lub wprowadzając korzystne stawki. W Nowych Skalmierzycach duża rodzina nie płaci za trzecie i kolejne dziecko (do osiągnięcia 18 roku życia). Przygodzice przygotowały ulgę w wysokości 25 lub 50 % stawki podstawowej, przy czym wyższa zniżka jest dostępna dla osób o niskich dochodach korzystających z opieki społecznej. Z kolei włodarze gminy Odolanów tak kształtowali stawki za odpady, by bardziej liczna rodzina płaciła relatywnie mniej za osobę (szczegóły zostały opisane w przypisie do tabeli gmin powiatu ostrowskiego). Miasto Ostrów Wielkopolski przygotowało bonifikatę w wysokości 30 % ulgi za posiadaczy Karty Dużej Rodziny. Gorzej pod tym względem prezentuje się powiat kaliski, gdyż tutaj, według informacji przekazanych przez urzędy gmin, jedynie gmina Blizanów przyznaje zniżki w wysokości 2,50 zł za osobę dla posiadaczy Karty Dużej Rodziny. Jak wskazano wcześniej, preferencyjne stawki dla dużych rodzin ma też Kalisz. Czy inne gminy pójdą w ślad za Nowymi Skalmierzycami, Przygodzicami, Odolanowem, Ostrowem Wlkp., Kaliszem i Blizanowem?

Śmieci drożeją wszędzie 

Urzędników zajmujących się gospodarką odpadami na omawianym obszarze gmin powiatu kaliskiego i ostrowskiego zapytaliśmy również, jak ceny za śmieci zmieniały się od 2019 roku. Pozwoliło to zaprezentować nam dynamikę wzrostu opłat za śmieci w naszym regionie, co widać w poniższych tabelach. Dane potwierdzają informacje podane m.in. przez GUS, zgodnie z którymi cena wywozu śmieci w 2020 roku wzrosła średnio o 47,7 %.

Pod uwagę wzięto jedynie stawkę podstawową (segregacja śmieci), bez dodatkowych ulg; * zmiana stawki w ciągu roku; ** wyższa stawka dla mieszkańca miasta, niższa – mieszkańca wsi

Pod uwagę wzięto jedynie stawkę podstawową (segregacja śmieci), bez dodatkowych ulg; * zmiana stawki w ciągu roku; ** Stawka zmniejsza się w zależności od liczby osób: 1-3 osoby 28 zł od osoby; 4-5 osób 26 zł od osoby; 6 osób – 23 zł od osoby; 7 osób i więcej 21 zł od osoby; *** Stawka zmniejsza się w zależności od liczby osób: 1-2 osoby 16 zł od osoby; 3 osoby – 14 zł, 4-5 osób 13 zł od osoby; 6 osób – 11,50 zł od osoby; 7 osób i więcej 11 zł od osoby; **** stosowano stawkę ryczałtu na gospodarstwo; wartość na osobę przyjęta na potrzeby analizy; ***** zmiana metody naliczania śmieci w ciągu roku: z ryczałtu na gospodarstwo, poprzez metodę mieszaną (za osobę lub ryczałt), aż do metody od osoby; wartość średnia, przyjęta na potrzeby analizy

Żeby lepiej zobrazować wzrost opłat, postanowiłem dokonać analizy nie procentowej, ale kwotowej. I tak, najwyższa podwyżka czekała mieszkańców gmin Szczytniki, Nowe Skalmierzyce i Przygodzice (14 zł różnicy między styczniem 2019 r. a styczniem 2021 r.), dalej Blizanów i Sośnie (13,50 zł), Mycielin (12,50 zł) oraz Godziesze Wielkie, Koźminek i Żelazków (12 zł). W przypadku części gmin z powiatu ostrowskiego (chodzi o gminy Sieroszewice, Raszków i gminę wiejską Ostrów Wielkopolski) trudno dokonać jednoznacznego wyliczenia w sytuacji, gdy zmieniała się forma naliczenia płatności (np. z ryczałtu od gospodarstwa na metodę „od osoby”), ale w niemal każdej w gminie była to w ciągu dwóch lat podwyżka o kilka lub kilkanaście złotych. Jak widać, w wielu gminach stawki opłat za śmieci właściwie podwoiły się! Stosunkowo niewielka podwyżka odnotowana została w gminie Ceków-Kolonia (4,50 zł). Wyjątkiem w zakresie podwyżek jest gmina Stawiszyn, gdzie stawka w latach 2019-2021 nie została zmieniona.

Podsumowując, prędzej czy później opłaty za śmieci zdrożały prawie wszędzie, a wpływu na to nie miała ani zmiana metody naliczania, ani zmiana wykonawcy usługi, ani krótszy lub dłuższy czas realizacji usługi w którymkolwiek momencie w latach 2019-2021.

Spółka gminna – dobry kierunek zmian? 

Na przełomie lata i jesieni 2020 roku lokalny rynek usług odpadowych wstrząsnęła wiadomość, że kilka podkaliskich gmin szykuje się do wspólnego otwarcia spółek komunalnych. Podmiejskie gminy postanowiły łączyć siły, zdając sobie sprawę, że samodzielna obsługa kilku tysięcy mieszkańców wyłącznie z obszaru swojej jednostki może być droga i niewydajna. I tak wyłoniły się dwa tercety gmin: Ceków-Kolonia, Lisków i Mycielin oraz Koźminek, Opatówek i Szczytniki. Już wtedy samorządowcy zauważyli, że wzrost cen za śmieci jest nieunikniony, a utworzenie własnej spółki może być próbą rozwiązania sytuacji, bowiem pojawienie się nowego podmiotu na rynku może doprowadzić do większej konkurencyjności. Innym plusem takiego rozwiązania byłoby zastosowanie zlecenia obsługi odbioru śmieci w trybie zamówienia „in house”, czyli wykonanie zamówienia publicznego we własnym zakresie, własnymi siłami, a może odbyć się to w ramach własnej spółki śmieciowej. Dzięki temu zamawiający (gmina) zamiast udzielać zamówienia na wolnym rynku, w konkurencyjnych trybach przewidzianych w ustawie Prawo zamówień publicznych, zleca wykonanie zadań zależnym od siebie spółkom.

Pierwszy z podkaliskich tercetów samorządowych utworzył spółkę CLM z o.o. – od pierwszych liter nazw trzech gmin tworzących nowy podmiot. Drugiemu tercetowi (Koźminek, Opatówek, Szczytniki) nie udała się ta sztuka – choć sprawa była już bardzo zaawansowana, a stosowna uchwała powołująca spółkę trafiła do porządku obrad tamtejszych organów stanowiących, czyli gminnych rad. Z pomysłu się wycofano. Jednak zwłaszcza pierwsza rezygnacja nie wydaje się decyzją ostateczną, a jedynie odłożeniem w czasie startu spółki. Warto zauważyć, że gminy Ceków-Kolonia, Lisków i Mycielin zawarły obecne umowy jedynie na pół roku, jakby czekając na kolejne ruchy na rynku. Druga spółka na razie raczej nie powstanie, gdyż każda z trzech gmin mająca zamiar ją założyć, zawarła umowy z różnym terminem zakończenia realizacji usługi.

Jednak nawet tylko próba i sama „wieść gminna” w kwestii utworzenia spółek gminnych dała możliwość do podjęcia przez gminy negocjacji z dotychczasowymi wykonawcami usług. Przygotowanie biznesplanów przez włodarzy ze wskazanych gmin powiatu kaliskiego i współpracujących z nimi ekspertów pokazało, że usługę odbioru śmieci można świadczyć taniej!

Na reakcję firm śmieciowych nie trzeba było długo czekać. Jedna z nich – PUK S.A. – zaskarżyła decyzję gminy Ceków-Kolonia o współtworzeniu spółki komunalnej, a sprawa trafiła do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu. Niepotrzebnej pikanterii sprawy dodali kaliscy radni opozycyjnej Platformy Obywatelskiej: Sławomir Chrzanowski i Dariusz Grodziński, którzy wskazali, że sprawa zaskarżenia przez PUK włodarzy pobliskiej gminy jest skandaliczna, bowiem Kalisz posiada 40 % udziałów w PUK, a członkiem rady nadzorczej spółki jest wiceprezydent Grzegorz Kulawinek. I tak jak pierwsza informacja jest prawdą (z czego wynika, że miasto nie ma większości w udziałach PUKu), to druga już nie, bo miasto w radzie nadzorczej spółki reprezentuje Grzegorz Szymański. Wracając do rozstrzygnięcia, to sąd odrzucił skargę, co potwierdza, że gminy w każdej chwili mogą powrócić do pomysłu utworzenia własnych spółek śmieciowych, stąd dotychczasowi wykonawcy usług w tym zakresie muszą liczyć się z lokalnymi samorządami.

Co dalej ze śmieciami? 

Wydaje się, że głośna uchwała podnosząca opłaty za śmieci w Kaliszu w listopadzie ubiegłego roku oraz przetargi i rozstrzygnięcia, które zapadły w gminach powiatu kaliskiego i powiatu ostrowskiego, pozwolą na chwilowe ustabilizowanie cen za śmieci. Widać, że część gmin podeszła do przetargów długofalowo, ale część liczy, że za pół roku lub rok sytuacja na rynku może się zmienić i spowoduje to zmniejszenie ceny za usługę odbioru śmieci. Być może to także sygnał, że powróci temat pojawienia się spółek gminnych.

Wydaje się, że sama próba utworzenia spółek gminnych w powiecie kaliskim również pozwoliła utrzymać konkurencyjne ceny w regionie. W każdej chwili gminy mogą otworzyć spółkę, a pojawienie się na rynku nowego podmiotu może być bodźcem do ukształtowania się nowych cen. Jedno jest pewne – opłaty za śmieci nie będą już tak niskie jak kiedyś.

Uwaga! Wszystkie zaprezentowane dane dotyczące gmin powiatu kaliskiego i powiatu ostrowskiego zostały uzyskane od urzędów miejskich i urzędów gmin, których dotyczą.